Regimentarz
Regimentarz (łac. regimen – kierowanie, rządzenie od regere – kierować)[1] – w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. zastępca hetmana lub mianowany przez hetmana, króla albo sejm dowódca wydzielonej grupy wojsk, sprawujący swe funkcje okresowo, kiedy hetmani nie mogli wykonywać swoich obowiązków. W XVII w. regimentarzem nazywano także dowódcę pospolitego ruszenia podczas nieobecności właściwego kasztelana czy wojewody. Dowódców wojsk konfederackich nazywano regimentarzami generalnymi[2].
Jednym z pierwszych regimentarzy mianowano w 1623 roku Stefana Chmieleckiego, mającego zastępować hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego w obronie Ukrainy przed najazdami tatarskimi podczas jego pobytu w niewoli tureckiej po klęsce cecorskiej[3].
W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1632–1634 król Władysław IV mianował regimentarzem Aleksandra Gosiewskiego, jednocześnie wzywając obu hetmanów litewskich Lwa Sapiehę i Krzysztofa Radziwiłła na sejm koronacyjny, lecz rozkaz ten został zignorowany[4].
W 1648 roku, gdy hetman wielki koronny Mikołaj Potocki i hetman polny koronny Marcin Kalinowski na skutek klęski korsuńskiej dostali się do niewoli – wówczas powołano trzech regimentarzy: Mikołaja Ostroroga, Władysława Dominika Ostrogskiego-Zasławskiego i Aleksandra Koniecpolskiego, później zamiast nich Jeremiego Wiśniowieckiego i Andrzeja Firleja, a w roku następnym regimentarzami zostali: Stanisław Lanckoroński oraz ponownie Aleksander Koniecpolski i Firlej[5].
W okresie Potopu, w związku z przejściem na stronę Szwedów hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwiłła, regimentarzem w latach 1655–1656 był Paweł Sapieha[6]. W Koronie również zabrakło hetmanów (Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński) i dowódców (Aleksander Koniecpolski, Dymitr Wiśniowiecki, Jan Sobieski), którzy przysięgli wierność Karolowi Gustawowi[7]. W tej sytuacji regimentarzem został mianowany Stefan Czarniecki, który nawet po powrocie wszystkich dowódców wojskowych pozostał na stanowisku z powodu wyjątkowo dużej masy wojska potrzebnej do walki ze Szwedami i na wojnie z Rosją[5].
Czasami zdarzało się, że sam hetman powoływał regimentarza, gdy z różnych powodów nie mógł dowodzić osobiście. Tak uczynił Jan III Sobieski, który w 1666 mianował regimentarzem Sebastiana Machowskiego, a w 1672 Stanisława Karola Łużeckiego. W 1668 funkcję regimentarza pełnił Władysław Wilczkowski[8]. Od końca XVII wieku, gdy wojsko zaczęło być dzielone na partie i dywizje, powoływani na dowódców regimentarze z hetmańskiego nadania stali się częstym przypadkiem.
Konfederacja dzikowska i barska miały regimentarzy generalnych, którzy dowodzili całą siłą zbrojną konfederacji. W konfederacji barskiej regimentarze ziem i województw byli wojskowymi zastępcami marszałków ziemskich i wojewódzkich.
Ostatni raz w dziejach regimentarze pojawili się podczas powstania listopadowego, kiedy to w 1830 roku dwóm regimentarzom powierzono organizację nowych formacji wojskowych.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Słownik Wyrazów Obcych
- ↑ „Regimentarz” [W:] Mała Encyklopedia Wojskowa, 1967, Wydanie I, Tom III
- ↑ Leszek Podhorodecki: Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVII w. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, s. 143. ISBN 83-05-11618-2.
- ↑ Henryk Wisner: Rzeczpospolita Wazów. Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego, dyplomacja, varia. T. 2. Warszawa: PAN, 2004, s. 43. ISBN 83-89-72902-4.
- ↑ a b Jan Wimmer: Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa: MON, 1965, s. 343.
- ↑ Paweł Skworoda: Wojny Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją. Warszawa: Trio, 2007, s. 108. ISBN 978-83-74-36131-6.
- ↑ Tadeusz Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce t.1. Lwów – Kraków – Warszawa: Ossolineum, 1923, s. 375–377.
- ↑ E. Janas, L. Wasilewski, Społeczne aspekty rozwoju husarii w latach 1648–1667 na przykładzie chorągwi hetmana wielkiego koronnego Stanisława Potockiego i wojewody sandomierskiego Władysława Myszkowskiego. Strona 110., 1981.