Sowa jarzębata
| ||
| Surnia ulula[1] | ||
| (Linnaeus, 1758) | ||
| ||
| Systematyka | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | zwierzęta | |
| Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
| Gromada | ptaki | |
| Podgromada | Neornithes | |
| Infragromada | ptaki neognatyczne | |
| Rząd | sowy | |
| Rodzina | puszczykowate | |
| Podrodzina | sóweczki | |
| Rodzaj | Surnia[2] Duméril, 1805 | |
| Gatunek | sowa jarzębata | |
| Podgatunki | ||
| ||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | ||
 | ||
| Zasięg występowania | ||
| ||
Sowa jarzębata[4] (Surnia ulula) – gatunek średniego ptaka drapieżnego z rodziny puszczykowatych (Strigidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Surnia[4][5].
Spis treści
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zamieszkuje tajgę północnej Eurazji (od Norwegii po Kamczatkę i Sachalin) oraz lasotundrę Ameryki Północnej, głównie Kanadę. Ostatnio południowa granica zasięgu przesuwa się ku północy. Osiadła, ale niekiedy odbywa niewielkie wędrówki na południe, zwłaszcza gdy brakuje pokarmu.
Do Polski niegdyś (w XIX w. i 1. połowie XX wieku) nielicznie, ale regularnie zalatywała, najczęściej w okresie zimowym. Obecnie pojawia się sporadycznie – do 2017 Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła około 44 stwierdzeń ptaków tego gatunku na terenie kraju[6]. Pojedyncze osobniki obserwowano m.in.: w czerwcu 1970 (na Wolinie), od grudnia 2002 do marca 2003 (koło Białowieży), od końca października 2006 do marca 2007 (na Bagnach Biebrzańskich, a następnie u ujścia Wisły) oraz w listopadzie 2013 w miejscowości Pniewo / Lemany w powiecie pułtuskim[7]. W innych krajach Europy Środkowej również widywana głównie zimą, przeloty trwają od października do stycznia.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]
Sylwetka smukła z długim ogonem i stosunkowo małą głową (jak na sowę). Skrzydła krótkie, spiczaste. W locie przypomina krogulca, ale odróżnia się większą głową. Obie płci ubarwione jednakowo. Duża, wyraźna szlara, w pobliżu dzioba szara, dalej ku bokom głowy przechodzi w białą, zaś na skraju ciemna. Oczy żółte. Wierzch ciała ciemnobrązowy, pokryty białymi plamami, które układają się w nieregularne, poprzeczne pasy. Na barkówkach duża, jasna plama. Pierś i brzuch białe z gęstym, cienkim poprzecznym prążkowaniem, które nadaje sowie „jarzębaty” (jastrzębiowaty) wygląd. Lotki brązowe pokryte białymi plamami. Ogon długi, z poprzecznymi białymi prążkami. Dzięki długim sterówkom może manewrować w trakcie lotu między gęstwinami. Nogi silnie opierzone. Na karku jasny rysunek imitujący oczy, sprawiający wrażenie „drugiej twarzy”.
Poprzez aktywność w dzień, dość długi ogon przypomina nieco jastrzębia, choć sylwetką w locie sokoła.
Rozmiary[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała
- ok. 38–40 cm,
- rozpiętość skrzydeł
- ok. 78–80 cm
Masa ciała[edytuj | edytuj kod]
masa ciała ok. 280–370 g
Głos[edytuj | edytuj kod]
Alarmuje cienkim „kikiki...”, podobnym do głosu sokoła. Terytorialny śpiew (wydawany przez samca na wiosnę, zarówno w dzień, jak i w nocy) to dźwięczne, wibrujące trele, przypominające ćwierkanie lub bulgotanie.
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Aktywna głównie za dnia (zresztą na północy zasięgu latem noce nie są ciemne). Gdyby, jak większość sów, polowała tylko o świcie i zmierzchu, nie zdążyłaby w czasie krótkich polarnych nocy zebrać odpowiedniej ilości pokarmu dla swojego wygłodniałego potomstwa. Lot prostolinijny, z naprzemiennym szybowaniem i dynamicznymi uderzeniami skrzydeł. Często siedzi na czubku drzewa, obserwując teren. Przyjmuje wtedy postawę wyprostowaną i kiwa ogonem. Nietowarzyska, przebywa głównie samotnie lub z partnerem lęgowym. Mało płochliwa. Ze względu na zamieszkiwanie bezludnych przestrzeni sowa ta nie doznała złych doświadczeń z ludźmi i objawia to ufnością, co można zauważyć na zimowiskach, gdzie jest obojętna wobec obserwatorów.
Środowisko[edytuj | edytuj kod]
Tajga i inne świetliste lasy iglaste, a także mieszane i brzozowe, zwłaszcza na stokach górskich. Zazwyczaj zwarty drzewostan graniczy z otwartymi przestrzeniami: doliną rzeczną, torfowiskiem, pogorzeliskiem, porębą czy przecinką. Widywana też na łąkach i torfowiskach. Na południowym skraju zasięgu występuje również w lasach górskich.
Zauważenie jej jest o tyle łatwe, że odpoczywa na wyeksponowanych elementach terenu jak słupy, wierzchołki drzew. To miejsca, z których wypatruje zdobyczy i gdy ją zauważy, znienacka atakuje.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Gryzonie, w czasie sezonu wegetacyjnego głównie lemingi i norniki, a zimą drobne ptaki wielkości drozda, ze względu na gorzej dostępne drobne ssaki. Wyjątkowo chwyta też płazy i ryby. Poluje z zasiadki podobnie jak jastrząb, również w dzień. Gdy czatuje, jest pochylona do przodu i miarowo kręci ogonem. Doskonały słuch pozwala sowie jarzębatej upolować gryzonie poruszające się pod pokrywą śniegu.
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Wyprowadza jeden lęg w roku, od kwietnia do początku maja. Podczas sezonu lęgowego pary są monogamiczne.
Toki[edytuj | edytuj kod]
Jeszcze długo przez stopieniem śniegu samica i samiec nawzajem nawołują się głośno oraz wykonują specyficzne loty godowe.
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
W obszernej dziupli, naturalnej lub po dzięciole czarnym, albo na szczycie złamanego drzewa i w większych opuszczonych ptasich gniazdach. Sowa jarzębata sama nie buduje gniazd.
Jaja i wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]
Samica składa 5–13 białych jaj w odstępach 1–2 dniowych. Ich ilość w lęgu zależy od zasobności okolicy w pokarm. Jaja są wysiadywane począwszy od pierwszego jaja przez ok. 25–30 dni wyłącznie przez samicę, która jest w tym czasie karmiona przez samca.
Pisklęta[edytuj | edytuj kod]
Pisklęta nie wykluwają się jednocześnie, opuszczają gniazdo po ok. 23–30 dniach. W wieku 5–6 tygodni potrafią już latać. Mają gęsty puch, zmieniają go już w trakcie pobytu w gnieździe. Właściwe upierzenie zyskują po miesiącu i wtedy te z piskląt, które wcześniej się wylęgły, latają po okolicy, choć nadal są karmione przez rodziców. Młodsze w tym czasie mogą jeszcze przesiadywać w gnieździe. Pod koniec sierpnia usamodzielniają się. Dojrzałość płciową osiągają pod koniec pierwszego roku życia.
Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Gatunek nie jest zagrożony według danych IUCN (status LC – least concern). Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[8].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Surnia ulula, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Surnia, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.) [dostęp 2011-03-21]
- ↑ Surnia ulula. Czerwona księga gatunków zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Podrodzina: Surniinae Bonaparte, 1838 - sóweczki (Wersja: 2016-08-14). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2016-11-04].
- ↑ F. Gill, D. Donsker (red.): Owls (ang.). IOC World Bird List: Version 6.4. [dostęp 2016-11-04].
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 34. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2017. „Ornis Polonica”. 59, s. 119–153, 2018.
- ↑ Fotoprzyroda.pl - zdjęcia sowy jarzębatej wykonane podczas ostatniej obserwacji w Polsce w listopadzie 2013 [dostęp: 17 listopada 2013 r.]
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, PTPP "pro Natura", Wrocław 2003, ISBN 83-919626-1-X, s. 466
- Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany, Paul Sterry, Richard Allen (ilust.), Emil Gola (tłum.), Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 236, ISBN 83-7311-826-8, OCLC 749151835.
- Klaus Richarz, Anne Puchta Ptaki – Przewodnik, Muza SA, Warszawa 2006, ISBN 83-7495-018-8, ISBN 978-83-7495-018-3, s. 250
- Peter Hayman, Rob Hume, Ptaki drapieżne, Andrzej Kruszewicz (tłum.), Agnieszka Czujkowska (tłum.), Warszawa: Muza SA, 2007, s. 138-139, ISBN 978-83-7495-075-6, OCLC 749292163.
- Pavel Vašák: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993, s. 82. ISBN 83-85817-28-X.
