Sowa jarzębata
| ||
| Surnia ulula[1] | ||
| (Linnaeus, 1758) | ||
| ||
| Systematyka | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | zwierzęta | |
| Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
| Gromada | ptaki | |
| Podgromada | Neornithes | |
| Infragromada | ptaki neognatyczne | |
| Rząd | sowy | |
| Rodzina | puszczykowate | |
| Podrodzina | sóweczki | |
| Rodzaj | Surnia[2] Duméril, 1805 | |
| Gatunek | sowa jarzębata | |
| Synonimy | ||
| ||
| Podgatunki | ||
| ||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | ||
 | ||
| Zasięg występowania | ||
| ||
Sowa jarzębata[5] (Surnia ulula) – gatunek średniego ptaka drapieżnego z rodziny puszczykowatych (Strigidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Surnia[5][6].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zamieszkuje tajgę północnej Eurazji (od Norwegii po Kamczatkę i Sachalin) oraz lasotundrę Ameryki Północnej, głównie Kanadę. Ostatnio południowa granica zasięgu przesuwa się ku północy. Osiadła, ale niekiedy odbywa niewielkie wędrówki na południe, zwłaszcza gdy brakuje pokarmu.
W Polsce pojawia się przede wszystkim w okresie zimowym. W XIX wieku oraz pierwszej połowie XX wieku zalatywała nielicznie, ale regularnie. Obecnie pojawia się sporadycznie – do 2017 Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła około 44 stwierdzeń ptaków tego gatunku na terenie kraju[7]. Pojedyncze osobniki obserwowano m.in.: w czerwcu 1970 (na Wolinie), od grudnia 2002 do marca 2003 (koło Białowieży), od końca października 2006 do marca 2007 (na Bagnach Biebrzańskich, a następnie u ujścia Wisły) oraz w listopadzie 2013 w miejscowości Pniewo / Lemany w powiecie pułtuskim[8]. W innych państwach Europy Środkowej również widywana głównie zimą, przeloty trwają od października do stycznia.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]
Sylwetka smukła z długim ogonem i stosunkowo małą głową (jak na sowę). Skrzydła krótkie, spiczaste. W locie przypomina krogulca, ale odróżnia się większą głową. Obie płci ubarwione jednakowo. Duża, wyraźna szlara, w pobliżu dzioba szara, dalej ku bokom głowy przechodzi w białą, zaś na skraju ciemna. Oczy żółte. Wierzch ciała ciemnobrązowy, pokryty białymi plamami, które układają się w nieregularne, poprzeczne pasy. Na barkówkach duża, jasna plama. Pierś i brzuch białe z gęstym, cienkim poprzecznym prążkowaniem, które nadaje sowie „jarzębaty” (jastrzębiowaty) wygląd. Lotki brązowe pokryte białymi plamami. Ogon długi, z poprzecznymi białymi prążkami. Dzięki długim sterówkom może manewrować w trakcie lotu między gęstwinami. Nogi silnie opierzone. Na karku jasny rysunek imitujący oczy, sprawiający wrażenie „drugiej twarzy”.
Poprzez aktywność w dzień, dość długi ogon przypomina nieco jastrzębia, choć sylwetką w locie sokoła.
Rozmiary[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała
- ok. 38–40 cm,
- rozpiętość skrzydeł
- ok. 78–80 cm
Masa ciała[edytuj | edytuj kod]
masa ciała ok. 280–370 g
Głos[edytuj | edytuj kod]
Alarmuje cienkim „kikiki...”, podobnym do głosu sokoła. Terytorialny śpiew (wydawany przez samca na wiosnę, zarówno w dzień, jak i w nocy) to dźwięczne, wibrujące trele, przypominające ćwierkanie lub bulgotanie.
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Aktywna głównie za dnia (zresztą na północy zasięgu latem noce nie są ciemne). Gdyby, jak większość sów, polowała tylko o świcie i zmierzchu, nie zdążyłaby w czasie krótkich polarnych nocy zebrać odpowiedniej ilości pokarmu dla swojego wygłodniałego potomstwa. Lot prostolinijny, z naprzemiennym szybowaniem i dynamicznymi uderzeniami skrzydeł. Często siedzi na czubku drzewa, obserwując teren. Przyjmuje wtedy postawę wyprostowaną i kiwa ogonem. Nietowarzyska, przebywa głównie samotnie lub z partnerem lęgowym. Mało płochliwa. Ze względu na zamieszkiwanie bezludnych przestrzeni sowa ta nie doznała złych doświadczeń z ludźmi i objawia to ufnością, co można zauważyć na zimowiskach, gdzie jest obojętna wobec obserwatorów.
Środowisko[edytuj | edytuj kod]
Tajga i inne świetliste lasy iglaste, a także mieszane i brzozowe, zwłaszcza na stokach górskich. Zazwyczaj zwarty drzewostan graniczy z otwartymi przestrzeniami: doliną rzeczną, torfowiskiem, pogorzeliskiem, porębą czy przecinką. Widywana też na łąkach i torfowiskach. Na południowym skraju zasięgu występuje również w lasach górskich.
Zauważenie jej jest o tyle łatwe, że odpoczywa na wyeksponowanych elementach terenu jak słupy, wierzchołki drzew. To miejsca, z których wypatruje zdobyczy i gdy ją zauważy, znienacka atakuje.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Gryzonie, w czasie sezonu wegetacyjnego głównie lemingi i norniki, a zimą drobne ptaki wielkości drozda, ze względu na gorzej dostępne drobne ssaki. Wyjątkowo chwyta też płazy i ryby. Poluje z zasiadki podobnie jak jastrząb, również w dzień. Gdy czatuje, jest pochylona do przodu i miarowo kręci ogonem. Doskonały słuch pozwala sowie jarzębatej upolować gryzonie poruszające się pod pokrywą śniegu.
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Wyprowadza jeden lęg w roku, od kwietnia do początku maja. Podczas sezonu lęgowego pary są monogamiczne.
Toki[edytuj | edytuj kod]
Jeszcze długo przed stopieniem śniegu samica i samiec nawzajem nawołują się głośno oraz wykonują specyficzne loty godowe.
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
W obszernej dziupli, naturalnej lub po dzięciole czarnym, albo na szczycie złamanego drzewa i w większych opuszczonych ptasich gniazdach. Sowa jarzębata sama nie buduje gniazd.
Jaja i wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]
Samica składa 5–13 białych jaj w odstępach 1–2 dniowych. Ich ilość w lęgu zależy od zasobności okolicy w pokarm. Jaja są wysiadywane począwszy od pierwszego jaja przez ok. 25–30 dni wyłącznie przez samicę, która jest w tym czasie karmiona przez samca.
Pisklęta[edytuj | edytuj kod]
Pisklęta nie wykluwają się jednocześnie, opuszczają gniazdo po ok. 23–30 dniach. W wieku 5–6 tygodni potrafią już latać. Mają gęsty puch, zmieniają go już w trakcie pobytu w gnieździe. Właściwe upierzenie zyskują po miesiącu i wtedy te z piskląt, które wcześniej się wylęgły, latają po okolicy, choć nadal są karmione przez rodziców. Młodsze w tym czasie mogą jeszcze przesiadywać w gnieździe. Pod koniec sierpnia usamodzielniają się. Dojrzałość płciową osiągają pod koniec pierwszego roku życia.
Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Gatunek nie jest zagrożony według danych IUCN (status LC – least concern). Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[9].
Podgatunki[edytuj | edytuj kod]
Wyróżnia się trzy podgatunki S. ulula[3][6]:
- S. ulula tianschanica Smallbones, 1906 – środkowa Azja do północnych Chin i północnej Mongolii
- S. ulula ulula (Linnaeus, 1758) – północna Eurazja
- S. ulula caparoch (Statius Müller, 1776) – północna część Ameryki Półnconej
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Surnia ulula, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Surnia, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.) [dostęp 2011-03-21]
- ↑ a b Holt, D.W., Berkley, R., Deppe, C., Enríquez Rocha, P., Petersen, J.L., Rangel Salazar, J.L., Segars, K.P., Wood, K.L., Christie, D.A. & Marks, J.S.: Northern Hawk-owl (Surnia ulula). W: del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-05].
- ↑ Surnia ulula. Czerwona księga gatunków zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Podrodzina: Surniinae Bonaparte, 1838 - sóweczki (Wersja: 2020-01-13). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-05].
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Owls (ang.). IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-05].
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 34. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2017. „Ornis Polonica”. 59, s. 119–153, 2018.
- ↑ Fotoprzyroda.pl - zdjęcia sowy jarzębatej wykonane podczas ostatniej obserwacji w Polsce w listopadzie 2013 [dostęp: 17 listopada 2013 r.]
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, PTPP "pro Natura", Wrocław 2003, ISBN 83-919626-1-X, s. 466
- Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany, Paul Sterry, Richard Allen (ilust.), Emil Gola (tłum.), Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 236, ISBN 83-7311-826-8, OCLC 749151835.
- Klaus Richarz, Anne Puchta Ptaki – Przewodnik, Muza SA, Warszawa 2006, ISBN 83-7495-018-8, ISBN 978-83-7495-018-3, s. 250
- Peter Hayman, Rob Hume, Ptaki drapieżne, Andrzej Kruszewicz (tłum.), Agnieszka Czujkowska (tłum.), Warszawa: Muza SA, 2007, s. 138-139, ISBN 978-83-7495-075-6, OCLC 749292163.
- Pavel Vašák: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993, s. 82. ISBN 83-85817-28-X.