Wrotycz: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
Boty
1 384 475 edycji
Linia 200: Linia 200:


== Zastosowanie ==
== Zastosowanie ==
Niektóre gatunki ze względu na swoje efektowne kwiatostany i liście są uprawiane jako ogrodowe rośliny ozdobne. W zależności od gatunku są w Polsce całkowicie, lub częściowo odporne na mróz. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, na przepuszczalnych glebach<ref name=E/>. Do częściej uprawianych w ogrodach (nie tylko w Polsce) gatunków należą: [[wrotycz szkarłatny]] ''T. coccineum'', [[wrotycz maruna]] ''T. parthenium'', [[wrotycz starcolistny]] ''T. cinerariifolium''. Różne gatunki wykorzystywane są jako rośliny aromatyczne i lecznicze. Liście [[Wrotycz balsamiczny|wrotycza balsamicznego]] ''T. balsamita'' służą do aromatyzowania [[Ale (piwo)|Ale]]. Koszyczki wrotycza maruny wykorzystywane są jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy przy bólach [[Migrena|migrenowych]] i [[Menstruacja|menstruacyjnych]]. [[Wrotycz baldachogroniasty]] ''T. corymbosum'' dostarcza oleju o działaniu przeciwbakteryjnym. Szeroko wykorzystywany jest [[wrotycz pospolity]] ''T. vulgare'' do aromatyzowania potraw, jako roślina kosmetyczna, lecznicza, do wykonywania [[Aborcja|aborcji]]<ref name="mabb">{{Mabberley2017 |s = 904}}</ref>.
Niektóre gatunki ze względu na swoje efektowne kwiatostany i liście są uprawiane jako ogrodowe rośliny ozdobne. W zależności od gatunku są w Polsce całkowicie, lub częściowo odporne na mróz. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, na przepuszczalnych glebach<ref name=E/>. Do częściej uprawianych w ogrodach (nie tylko w Polsce) gatunków należą: [[wrotycz szkarłatny]] ''T. coccineum'', [[wrotycz maruna]] ''T. parthenium'', [[wrotycz starcolistny]] ''T. cinerariifolium''. Różne gatunki wykorzystywane są jako rośliny aromatyczne i lecznicze. Liście [[Wrotycz balsamiczny|wrotycza balsamicznego]] ''T. balsamita'' służą do aromatyzowania [[Ale (piwo)|Ale]]. Koszyczki wrotycza maruny wykorzystywane są jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy przy bólach [[Migrena|migrenowych]] i [[Menstruacja|menstruacyjnych]]. [[Wrotycz baldachogroniasty]] ''T. corymbosum'' dostarcza oleju o działaniu przeciwbakteryjnym. Szeroko wykorzystywany jest [[wrotycz pospolity]] ''T. vulgare'' do aromatyzowania potraw, jako roślina kosmetyczna, lecznicza, do wykonywania [[Aborcja|aborcji]]<ref name="mabb">{{Mabberley2017 |s = 904}}</ref>. W technikach survivalowych napar z kwiatów i liści wrotyczu po ostudzeniu rozpylony na ciało i odzież odstrasza kleszcze, komary i inne insekty, podobnie roztarte świeże kwiaty wrotyczu (należy unikać wcierania w skaleczenia i rany). Historycznie wiązki wrotyczu przywiązywano do siodeł aby odstraszać owady dokuczające koniom.


== Przypisy ==
== Przypisy ==

Wersja z 17:17, 23 kwi 2024

Wrotycz
Ilustracja
Wrotycz pospolity
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

wrotycz

Nazwa systematyczna
Tanacetum L.
Sp. Pl. 843. 1753
Typ nomenklatoryczny

Tanacetum vulgare L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Wrotycz maruna
Tanacetum bipinnatum
Wrotycz balsamiczny

Wrotycz (Tanacetum L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje ok. 140[4]–160[5] gatunków. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej[6] półkuli północnej – w Europie, północnej Afryce, Azji oraz w Ameryce Północnej[4][5]. W Polsce jako gatunki rodzime rosną: wrotycz baldachogroniasty T. corymbosum i wrotycz pospolity T. vulgare, natomiast jako zdziczałe i zadomowione: wrotycz maruna T. parthenium i wrotycz marunolistny T. parthenifolium[7]. Rośliny z tego rodzaju rosną jako introdukowane w południowej części Ameryki Północnej, w Ameryce Południowej, w południowej Azji, w Australii i Nowej Zelandii oraz we wschodniej Afryce[4].

Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne (np. wrotycz maruna T. parthenium, wrotycz gęsty T. densum), wykorzystywane jako lecznicze i surowiec do pozyskania związków o działaniu insektobójczym (wrotycz starcolistny T. cinerariifolium)[8].

Morfologia

Wrotycz Haradjana
Wrotycz szkarłatny
Pokrój
Zwykle aromatyczne i kłączowe byliny, rzadziej rośliny roczne i półkrzewy o pędach pojedynczych lub liczniejszych, wzniesionych, podnoszących się lub płożących, rozgałęziających się u nasady lub w części szczytowej (albo dwojako), owłosionych lub nagich[5][9][9], zwykle do 1 m wysokości[8].
Liście
Skrętoległe, rzadko odziomkowe, częściej łodygowe (czasem obu rodzajów), ogonkowe lub siedzące, o blaszkach w zarysie jajowatych do łopatkowatych i zazwyczaj podzielonych pierzasto 1–3-krotnie, na skraju całobrzegich, ząbkowanych lub karbowanych[5][9].
Kwiaty
Zebrane w koszyczki kwiatowe czasem rozwijające się pojedynczo na szczytach gałązek, ale zazwyczaj tworzące baldachogroniaste kwiatostany złożone[5][9], często od góry ułożone w jednej płaszczyźnie (spłaszczone)[9]. Okrywy zwykle dzwonkowate[9], półkuliste lub miseczkowate, osiągają od kilku do kilkudziesięciu mm średnicy[5]. Listki okrywy ułożone są w kilku rzędach i jest ich kilkadziesiąt, mają nierówną długość i na brzegu są łuskowate. Dno koszyczka jest płaskie, półkuliste lub stożkowate, bez plewinek. Kwiatów języczkowatych na brzegu koszyczka czasem brak, zwykle wyrastają w jednym lub dwóch rzędach. Są żeńskie i płodne. Ich korona ma barwę białą lub czerwoną, rzadko żółtą. Kwiaty rurkowate są liczne, obupłciowe, z koroną żółtą, zwieńczoną 5 trójkątnymi łatkami[5][9].
Owoce
Wydłużone, kanciaste (z 5–10 żebrami) lub zaokrąglone na przekroju niełupki, gładkie lub gruczołowate, puch kielichowy w postaci łusek lub zupełnie zredukowany[5].

Systematyka

Wrotycz wielkolistny
Wrotycz baldachogroniasty
Pozycja systematyczna

Rodzaj z podplemienia Anthemidinae, plemienia Anthemideae, podrodziny Asteroideae i rodziny astrowatych Asteraceae[10].

Wykaz gatunków[4][11]

Zastosowanie

Niektóre gatunki ze względu na swoje efektowne kwiatostany i liście są uprawiane jako ogrodowe rośliny ozdobne. W zależności od gatunku są w Polsce całkowicie, lub częściowo odporne na mróz. Najlepiej rosną w pełnym słońcu, na przepuszczalnych glebach[6]. Do częściej uprawianych w ogrodach (nie tylko w Polsce) gatunków należą: wrotycz szkarłatny T. coccineum, wrotycz maruna T. parthenium, wrotycz starcolistny T. cinerariifolium. Różne gatunki wykorzystywane są jako rośliny aromatyczne i lecznicze. Liście wrotycza balsamicznego T. balsamita służą do aromatyzowania Ale. Koszyczki wrotycza maruny wykorzystywane są jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy przy bólach migrenowych i menstruacyjnych. Wrotycz baldachogroniasty T. corymbosum dostarcza oleju o działaniu przeciwbakteryjnym. Szeroko wykorzystywany jest wrotycz pospolity T. vulgare do aromatyzowania potraw, jako roślina kosmetyczna, lecznicza, do wykonywania aborcji[12]. W technikach survivalowych napar z kwiatów i liści wrotyczu po ostudzeniu rozpylony na ciało i odzież odstrasza kleszcze, komary i inne insekty, podobnie roztarte świeże kwiaty wrotyczu (należy unikać wcierania w skaleczenia i rany). Historycznie wiązki wrotyczu przywiązywano do siodeł aby odstraszać owady dokuczające koniom.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-03-22].
  4. ↑ a b c d Tanacetum L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-07].
  5. ↑ a b c d e f g h Linda E. Watson, Tanacetum Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-07].
  6. ↑ a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 174, ISBN 978-83-62975-45-7.
  8. ↑ a b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 372. ISBN 0-333-74890-5.
  9. ↑ a b c d e f g Zhu Shi, Christopher J. Humphries & Michael G. Gilbert, Tanacetum Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-04-07].
  10. ↑ Genus Tanacetum L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-04-07].
  11. ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 174. ISBN 978-83-925110-5-2.
  12. ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 904, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wrotycz&oldid=73585655”