Prawo oporu: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 08:06, 27 paź 2020

Prawo oporu (łac. ius resistendi) – prawo wypowiedzenia posłuszeństwa władcy.

Funkcjonowało w okresie średniowiecza^[1], traktowane jako przywilej szlachty, stopniowo rozwijane, często wykorzystywane w celu wywarcia nacisku na monarchę. Stosowane do usuwania niewygodnych władców (Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Śmiały). Miało ono skutek zbrojnego "zegnania" z tronu panującego. W przypadku niepowodzenia uznawane za bunt.

Często ustawodawca wydając przywileje, obligując się do ich przestrzegania, nadawał prawo do odmowy posłuszeństwa w razie ich nierespektowania. Brytyjska Magna Charta Libertatum formułuje to w artykule 61.^[2] Na kontynencie najstarszym przykładem jest zapewne węgierska Złota Bulla Andrzeja II. Podobne zasady istniały w ówczesnej Hiszpanii i krajach Rzeszy^[3]. W Polsce prawo to gwarantował przywilej mielnicki, następnie artykuły henrykowskie w punkcie 21 (ostatnim). W późniejszym czasie prawo do oporu przekształciło się w konfederację zawiązywaną przeciwko królowi. Warunki sprecyzowano w ustawach z lat 1576, 1607 i 1609.^[4] Ze skargą mógł wystąpić każdy poseł na sejmie lub szlachcic na sejmiku, król musiał być wpierw upomniany przez prymasa lub senatora, w razie zlekceważenia tego ostrzeżenia przez radę senatu, w ostatecznej instancji przez Sejm. W praktyce nie było to przestrzegane, rokosze rozpoczynano bez zachowania tej procedury, natomiast Sejm inkwizycyjny oraz incydent trubecki nie doprowadziły do detronizacji. Prawa kardynalne potwierdziły prawo oporu w artykule 21, Konstytucja 3 maja (z uzasadnieniem, że król nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może) zastąpiła je odpowiedzialnością ministrów (konstytucyjną oraz parlamentarną).

Przypisy

↑ Idea znana w starożytności o czym świadczy kult tyranobójców czy Antygona (dramat).
↑ Do abdykacji zmuszeni zostali Edward II (1327) i Ryszard II (1399), za dążenie do tyranii stracony został Karol I Stuart (1649).
↑ Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się Deklaracja Praw Wirginii (art. 3 W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (akapit 4 : jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (art. 2 do praw tych zalicza opór przeciw uciskowi), Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (wstęp konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi).
↑ Volumina Legum tom 2, s. 163 (Declaratio articuli de obedientia), 452 (Konkluzye Seymu), 462n (Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia). Nadzorcami króla byli senatorowie rezydenci, ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci ministrowie, którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju. (Ludwik Kubala, Jerzy Ossoliński s. 112).

Zobacz też

Impeachment

Linki zewnętrzne

Józef Szujski Artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa. Przyczynek do dziejów konstytucji polskiej. w: Opowiadania i roztrząsania historyczne : pisane w latach 1875-1880 Warszawa – Kraków 1882, s. 370 – 398
Prawo oporu wobec władcy – teoria i praktyka XVI-XVII wieku (teksty źródłowe)
Ius resistendi w wiekach średnich
Edward Opaliński, Postawa szlachty polskiej wobec osoby królewskiej jako instytucji w latach 1587-1648, Kwartalnik Historyczny R. 90 nr 4 (1983) s. 791 - 808
Izabela Lewandowska-Malec, Tradycje odpowiedzialności prawnej monarchy w Polsce, Państwo i Społeczeństwo : półrocznik Krakowskiej Wyższej Szkoły im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Tom 10, Numer 4 (2010) s. 13 - 22.

[1] Idea znana w starożytności o czym świadczy kult tyranobójców czy Antygona (dramat).

[2] Do abdykacji zmuszeni zostali Edward II (1327) i Ryszard II (1399), za dążenie do tyranii stracony został Karol I Stuart (1649).

[3] Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się Deklaracja Praw Wirginii (art. 3 W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu), Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (akapit 4 : jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (art. 2 do praw tych zalicza opór przeciw uciskowi), Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (wstęp konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi).

[4] Volumina Legum tom 2, s. 163 (Declaratio articuli de obedientia), 452 (Konkluzye Seymu), 462n (Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia). Nadzorcami króla byli senatorowie rezydenci, ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci ministrowie, którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju. (Ludwik Kubala, Jerzy Ossoliński s. 112).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Linia 3: / Linia 3: @@
 Funkcjonowało w okresie średniowiecza<ref>Idea znana w [[starożytność|starożytności]] o czym świadczy kult [[Harmodios i Aristogejton|tyranobójców]] czy [[Antygona (dramat)]].</ref>, traktowane jako [[przywilej]] [[szlachta|szlachty]], stopniowo rozwijane, często wykorzystywane w celu wywarcia nacisku na monarchę. Stosowane do usuwania niewygodnych władców ([[Kazimierz Odnowiciel]], [[Bolesław II Szczodry|Bolesław Śmiały]]). Miało ono skutek zbrojnego "zegnania" z tronu panującego. W przypadku niepowodzenia uznawane za bunt.
-Często ustawodawca wydając przywileje, obligując się do ich przestrzegania, nadawał prawo do odmowy posłuszeństwa w razie ich nierespektowania. Brytyjska [[Magna Charta]] formułuje to w artykule 61.<ref>Do [[abdykacja|abdykacji]] zmuszeni zostali [[Edward II]] (1327) i [[Ryszard II]] (1399), za ''dążenie do [[tyran]]ii'' stracony został [[Karol I Stuart]] (1649).</ref> Na kontynencie najstarszym przykładem jest zapewne węgierska [[Złota Bulla Andrzeja II]]. Podobne zasady istniały w ówczesnej Hiszpanii i krajach [[Rzesza|Rzeszy]]<ref>Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się [[Deklaracja Praw Wirginii]] (art. 3 ''W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu''), [[Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych]] (akapit 4 : ''jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa''), [[Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela]] (art. 2 do praw tych zalicza ''opór przeciw uciskowi''), [[Powszechna Deklaracja Praw Człowieka]] (wstęp ''konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi'').</ref>. W Polsce prawo to gwarantował [[przywilej mielnicki]], następnie [[artykuły henrykowskie]] w punkcie 21 (ostatnim). W późniejszym czasie prawo do oporu przekształciło się w [[Konfederacja (historia Polski)|konfederację]] zawiązywaną przeciwko królowi. Warunki sprecyzowano w ustawach z lat 1576, 1607 i 1609.<ref>[[Volumina Legum]] tom 2, s. 163 (''Declaratio articuli de obedientia''), 452 (''Konkluzye Seymu''), 462n (''Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia''). Nadzorcami króla byli [[senatorowie rezydenci]], ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. ''Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci [[Ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów|ministrowie]], którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju.'' ([[Ludwik Kubala]], [https://sbc.org.pl/dlibra/publication/1091/edition/1106 Jerzy Ossoliński] s. 112).</ref> Ze skargą mógł wystąpić każdy poseł na [[Sejm walny|sejmie]] lub szlachcic na [[sejmik]]u, król musiał być wpierw upomniany przez prymasa lub senatora, w razie zlekceważenia tego ostrzeżenia przez radę senatu, w ostatecznej instancji przez Sejm. W praktyce nie było to przestrzegane, [[rokosz]]e rozpoczynano bez zachowania tej procedury, natomiast [[Sejm inkwizycyjny]] i sprawa [[Trubeck]]a nie doprowadziły do [[detronizacja|detronizacji]]. [[Prawa kardynalne]] potwierdziły prawo oporu w artykule 21, [[Konstytucja 3 maja]] (z uzasadnieniem, że król ''nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może'') zastąpiła je odpowiedzialnością ministrów ([[odpowiedzialność konstytucyjna|konstytucyjną]] oraz [[odpowiedzialność parlamentarna|parlamentarną]]).
+Często ustawodawca wydając przywileje, obligując się do ich przestrzegania, nadawał prawo do odmowy posłuszeństwa w razie ich nierespektowania. Brytyjska [[Magna Charta Libertatum]] formułuje to w artykule 61.<ref>Do [[abdykacja|abdykacji]] zmuszeni zostali [[Edward II]] (1327) i [[Ryszard II]] (1399), za ''dążenie do [[tyran]]ii'' stracony został [[Karol I Stuart]] (1649).</ref> Na kontynencie najstarszym przykładem jest zapewne węgierska [[Złota Bulla Andrzeja II]]. Podobne zasady istniały w ówczesnej Hiszpanii i krajach [[Rzesza|Rzeszy]]<ref>Na prawo to (już nie jako przywilej feudalny) powołują się [[Deklaracja Praw Wirginii]] (art. 3 ''W przypadku uznania jakichkolwiek rządów za nieodpowiedni lub sprzeczny z powyższymi celami, większość społeczności ma niepodważalne, niezbywalne i nieodwołalne prawo dokonania reformy, zmiany lub likwidacji tych rządów w sposób uważany za najbardziej sprzyjający dobru publicznemu''), [[Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych]] (akapit 4 : ''jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa''), [[Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela]] (art. 2 do praw tych zalicza ''opór przeciw uciskowi''), [[Powszechna Deklaracja Praw Człowieka]] (wstęp ''konieczne jest zawarowanie praw człowieka przepisami prawa, aby nie musiał – doprowadzony do ostateczności – uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi'').</ref>. W Polsce prawo to gwarantował [[przywilej mielnicki]], następnie [[artykuły henrykowskie]] w punkcie 21 (ostatnim). W późniejszym czasie prawo do oporu przekształciło się w [[Konfederacja (historia Polski)|konfederację]] zawiązywaną przeciwko królowi. Warunki sprecyzowano w ustawach z lat 1576, 1607 i 1609.<ref>[[Volumina Legum]] tom 2, s. 163 (''Declaratio articuli de obedientia''), 452 (''Konkluzye Seymu''), 462n (''Declaracya artykułu de non praestanda oboedientia''). Nadzorcami króla byli [[senatorowie rezydenci]], ich narady musiały być protokołowane, a od 1641 odczytywane na Sejmie. ''Dopiero gdyby się z odczytanych protokołów Rady pokazało, że król nie zasięgnąwszy zdania senatorów lub wbrew ich uchwałom postępował: wtedy odpowiedzialni byli ci [[Ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów|ministrowie]], którzy rozkazom króla byli posłuszni — a król dopiero wtedy, gdy bez pośrednictwa ministrów działał ze szkodą kraju.'' ([[Ludwik Kubala]], [https://sbc.org.pl/dlibra/publication/1091/edition/1106 Jerzy Ossoliński] s. 112).</ref> Ze skargą mógł wystąpić każdy poseł na [[Sejm walny|sejmie]] lub szlachcic na [[sejmik]]u, król musiał być wpierw upomniany przez prymasa lub senatora, w razie zlekceważenia tego ostrzeżenia przez radę senatu, w ostatecznej instancji przez Sejm. W praktyce nie było to przestrzegane, [[rokosz]]e rozpoczynano bez zachowania tej procedury, natomiast [[Sejm inkwizycyjny]] oraz [[incydent trubecki]] nie doprowadziły do [[detronizacja|detronizacji]]. [[Prawa kardynalne]] potwierdziły prawo oporu w artykule 21, [[Konstytucja 3 maja]] (z uzasadnieniem, że król ''nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może'') zastąpiła je odpowiedzialnością ministrów ([[odpowiedzialność konstytucyjna|konstytucyjną]] oraz [[odpowiedzialność parlamentarna|parlamentarną]]).
 == Przypisy ==