Strzel bombardier
| Brachinus explodens | |||||
| Duftschmid, 1812 | |||||
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Gromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Podplemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Podrodzaj |
Brachinus (Brachynidius) | ||||
| Gatunek |
strzel bombardier | ||||
| |||||
Strzel bombardier[1][2] (Brachinus explodens) – gatunek chrząszcza z rodziny biegaczowatych i podrodziny Brachininae. Rozmieszczony jest w palearktycznej Eurazji od Półwyspu Iberyjskiego po Bajkał na Syberii.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1812 roku przez Caspara Erasmusa Duftschmida[3].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Chrząszcz o ciele długości od 4[1] do 7,5 mm[4].
Głowa jest pomarańczowobrązowa lub czerwona. Czułki są pomarańczowe do czerwonych[5][2], zwykle z przyczernionymi większymi częściami członów drugiego i trzeciego. Głaszczki mają żółtoczerwoną do czerwonej barwę[5][6].
Przedplecze jest sercowate z dość tępymi kątami tylnymi, mniej więcej tak szerokie jak głowa[6] i ubarwione tak jak ona[2][5]. Szerokość przedplecza jest mniejsza niż długość, co różni ten gatunek m.in. od strzela łoskotnika[2]. Krótkie i szerokie[6] pokrywy są metalicznie niebieskie, niebieskozielone, zielone, fioletowe lub czarne[5], zwykle jednobarwne, rzadko z wąsko zardzawionymi krawędziami przyszwowymi. Mają wystające kąty barkowe[6], spłaszczony do lekko sklepionego wierzch o słabo wykształconych do wyraźnych, płytkich rzędach i niewyniesionych lub bardzo słabo wyniesionych międzyrzędach. Błoniaste obrzeżenie wierzchołkowej krawędzi pokryw jest zaopatrzone w bardzo drobne i bardzo delikatne włoski lub całkiem łyse – brak na nim długich, ku dołowi sterczących szczecinek[5][6]. Tylna para skrzydeł jest w pełni wykształcona[5]. Przedpiersie ma kolor rdzawy[6], śródpiersie rdzawy lub czarniawy, a zapiersie czarniawy[5][6]. Odnóża są pomarańczowe lub czerwone[5][2]. U samca stopy przedniej pary mają trzy człony nieco rozszerzone[6].
Spód odwłoka jest ciemny, zwykle czarny[5][6]. U samca pośrodku tylnej krawędzi siódmego sternitu znajduje się głębokie wycięcie. Genitalia samca cechują się edeagusem o wierzchołku grzbietowym lekko w prawo zakrzywionym[6].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
Owad spotykany od nizin po tereny górskie[5]. Zamieszkuje głównie stanowiska nasłonecznione, suche do średnio wilgotnych, chętnie o wapiennym lub gliniastym, skąpo porośnięte roślinnością[5][7][2]. Spotykany jest na kamienistych stepach, murawach kserotermicznych, suchych zboczach, miedzach, ugorach, skrajach lasów, lasach dobrze doświetlonych i polach uprawnych[4][5][8][2]. Bytuje głównie na powierzchni gleby (gatunek epigeiczny)[2]. Często kryje się pod kamieniami[1]. Aktywne osobniki dorosłe obserwuje się od wiosny do jesieni. Postacie dorosłe są drapieżnikami[2], natomiast larwy są parazytoidami zewnętrznymi poczwarek innych biegaczowatych, w tym skorobieżków[9].
Rozród i rozwój[edytuj | edytuj kod]
Okres rozrodu przypada na wiosnę. Zapłodniona samica składa wąsko-owalne jaja o cienkim chorionie na powierzchni gleby, przyklejając je wydzieliną do jej cząstek[9]. Rozwój zarodkowy zajmuje od 9 dni w temperaturze 27,4°C do około 15,6 dni w 17,7°C[10].
Klujące się z jaj larwy pierwszego stadium są kampodealne, białe, ale ciemnieją w ciągu sześciu godzin. Od razu przystępują one do poszukiwania żywiciela[9]. Faza ta trwa o kilku godzin do niespełna trzech dni[10]. Po znalezieniu poczwarki żywiciela larwa wchodzi na nią i przystępuje do żerowania. Przekłuwa ona oskórek gospodarza, zwykle na czułkach lub odnóżach i zlizuje przy użyciu szczęk i wargi dolnej wyciekającą z rany hemolimfę[9]. Faza żerowania trwa od 2 dób przy temperaturze 27,4°C do 4,7 doby przy temperaturze 17,7°C[10].
Larwa drugiego stadium ma już ciało pędrakowate (erukoidalne), o białym ubarwieniu, miękkim oskórku. Przystępuje do żerowania natychmiast po wylince i w miarę możliwości nie przerywa go, będąc przyczepioną do żywiciela brzuszną stroną ciała. W czasie żerowania oskórek gospodarza jest nakłuwany wielokrotnie, najczęściej na pleurach i szyi, a obfity wyciek hemolimfy uśmierca go[9]. Stadium trwa od około 1,3 doby w 27,4°C do około 4,6 doby w 17,7°C[10]. W czasie żerowania larwa zwiększa rozmiary niemal dwukrotnie[9].
Larwa trzeciego stadium jest pędrakowata, o głęboko pomarszczonym oskórku. Natychmiast po wylince przystępuje do żerowania, tym razem jednak przylegając do gospodarza stroną grzbietową i odginając głowę z tułowiem o kąt półpełny celem wgryzania się w jego tkanki. Ciało poczwarki zjadane jest niemal w całości, tylko nieliczne jego resztki pozostają na grzbiecie larwy[9]. Faza żerna trzeciego stadium zajmuje od 1,2 doby w 27,4°C do 3 dób w 17,7°C[10]. Po zakończeniu żerowania larwa obraca się i wchodzi w fazę spoczynkową, w której zmienia ona kształt z podługowato-owalnego na gruszkowaty[9]. Faza ta zajmuje od 3 dób w 27,4°C do około 8,4 doby w 17,7°C[10].
Poczwarka strzela bombardiera jest początkowo biała, acz na pół doby przed wykluciem imago jej głowa, przedplecze i odnóża przybierają odcień jasnopomarańczowy[9]. Stadium to trwa od około 6,1 doby w 27,4°C do około 18,1 doby w 17,7°C[10].
Chemia obronna[edytuj | edytuj kod]
W sytuacji zagrożenia wytryskuje żrącą ciecz o temperaturze 100 °C w stronę napastnika, którym najczęściej jest ropucha lub żaba. W odwłoku tych owadów znajduje się woreczek wypełniony 25% nadtlenkiem wodoru i 10% hydrochinonem. W sytuacji zagrożenia, po przepchnięciu tej mieszaniny do komory, w której znajdują się enzymy: katalaza i peroksydaza następuje silnie egzotermiczna reakcja utleniania hydrochinonów do chinonów. Wrząca ciecz zostaje gwałtownie wyrzucona z komory w stronę drapieżnika. Ciecz ta nigdy nie osiąga temperatury wrzenia w ciele owada[potrzebny przypis].
Rozprzestrzenienie[edytuj | edytuj kod]
Gatunek palearktyczny. W Europie znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii, Luksemburga, Niemiec, Austrii, Włoch, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Mołdawii, Rumunii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogóry, Albanii, Grecji oraz europejskich części Rosji i Turcji. W Azji podawany jest z zachodniosyberyjskiej części Rosji, anatolijskiej części Turcji, Izraela, Syrii, Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu, Kazachstanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu, Kirgistanu, Iraku i Iranu[11]. Na wschód sięga po Bajkał[5].
W Polsce stwierdzony został na nielicznych stanowiskach w południowej i zachodniej części kraju[12]. Na „Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce” umieszczony został jako gatunek narażony na wymarcie (VU)[13]. W Czechach i Słowacji jest już jednak stosunkowo pospolity[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Jiří Zahradník: Przewodnik: Owady. Warszawa: Multico, 2000, s. 144.
- ↑ a b c d e f g h i Brachinus explodens – Strzel bombardier. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2024-01-27].
- ↑ C.E. Duftschmid: Fauna Austriae, oder Beschreibung der österreichischen Insecten, für angehende Freunde der Entomologie. Zweyter Theil. Linz: Verlag der k.k. priv. akademischen Kunst- Musik- und Buchhandlung, 1812.
- ↑ a b M. Baehr: Unterfamilie Brachininae. W: Die Käfer Mitteleuropeas Band 2: Adephaga 1: Carabidae (Laukäfer). Heinz Freude, Karl Wilhelm Harde, Gustav Adolf Loshe (red.). Wyd. 2. München: Elsevier GmbH, 2004, s. 24–27.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Karel Hůrka: Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Zlin: Kabourek, 1996, s. 134-139.
- ↑ a b c d e f g h i j Von Arved Lompe: Gattung: Brachinus Weber 1801. [w:] Käfer Europas [on-line]. 2021. [dostęp 2024-01-27].
- ↑ Bolesław Burakowski, Maciej Mroczkowski, Janina Stefańska, Chrząszcze – Coleoptera. Biegaczowate – Carabidae, część 2, „Katalog Fauny Polski”, 3, 13, Warszawa: Instytut Zoologiczny Polskiej Akademii Nauk, 1974.
- ↑ Występowanie owadów, [w:] Makrofotografia [online] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-04].
- ↑ a b c d e f g h i Pavel Saska, Alois Hone. Development of the Beetle parasitoids, Brachinus explodens und B. crepitans (Coleoptera: Carabidae). „Journal of Zoology”. 262 (1), s. 29–36, 2004. DOI: 10.1017/S0952836903004412.
- ↑ a b c d e f g Pavel Saska, Alois Hone. Development of the ground-beetle parasitoids, Brachinus explodens and B. crepitans (Coleoptera: Carabidae): effect of temperature (European Carabidology 2003. Proceedings of the 11th European Carabidologist Meeting). „DIAS Report”. 114, s. 265-274, 2005.
- ↑ Ivan Löbl, Aleš Smetana (red.), Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Volume I. Archostemata - Myxophaga - Adephaga, Stenstrup, Denmark: Apollo Books, 2003, s. 214, ISBN 87-88757-73-0.
- ↑ Brachinus (Brachynidius) explodens. [w:] Mapa Bioróżnorodności [on-line]. [dostęp 2022-09-26]. (pol.).
- ↑ Jerzy Pawłowski, Daniel Kubisz, Mieczysław Mazur: Coleoptera. Chrząszcze. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior (red.). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (PAN), 2002, s. 88-110. ISBN 83-901236-8-1.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Małgorzata Oleksy, Adrianna Woźniak, Chemia w przyrodzie – mechanizm obronny Brachininae [online].