Synagoga w Orli
52°42′15″N 23°20′02″E/52,704167 23,333889 Budynek synagogi w Orli | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Budulec |
murowana |
| Data budowy |
połowa XVII w. |
| Data likwidacji |
1941 |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
| Obecnie |
opuszczona |
Położenie na mapie gminy Orla  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
Położenie na mapie powiatu bielskiego  | |
| 52°42′15″N 23°20′02″E/52,704167 23,333889
| |
Synagoga w Orli – murowana synagoga z XVIII w. znajdująca się w Orli w centrum wsi. Jest najlepiej zachowaną synagogą w powiecie bielskim.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Synagoga została zbudowana w miejscu drewnianej w kilku etapach. Zręby ścian sali męskiej, kolumnowe podpory i zachodni przedsionek z babińcem na piętrze są datowane na 3 ćwierć XVII w. Po zniszczeniach w czasie wojen szwedzkich była kilkakrotnie przebudowywana i rozbudowywana. Na przełomie XVII/XVIII wieku podwyższono ściany i zasklepiono salę modlitw. Dobudowano od strony zachodniej galerię z dwustronnymi schodami na piętro. Synagoga została przebudowana na przełomie XVIII i XIX w. Zmieniono rozstaw słupów w sali głównej i układ sklepień, który pozostał do dzisiaj. W 1 połowie XIX w. przebudowano elewację w stylu klasycystycznym oraz dobudowano parterową przybudówkę, mieszczącą babiniec. Z tego okresu pochodził prawdopodobnie okazały, pięciokondygnacyjny aron ha-kodesz i polichromie o motywach roślinno-zwierzęcych. W 1878 remontowana po pożarze. Podczas I wojny światowej synagoga została przejęta i zaadaptowana na potrzeby szpitala wojskowego. [1][2][3].
W czasie II wojny światowej w 1941 zdewastowana i użytkowana przez niemieckiego okupanta jako magazyn. Po wojnie rozebrano dwa boczne babińce, a synagoga dalej użytkowana była w celach gospodarczych – mieścił się tutaj nadal magazyny, w których trzymano owoce i nadal popadała w ruinę. W latach 80. przeprowadzono częściowy remont elewacji zewnętrznych wg. stanu z połowy XIX w., budynek pokryto nowym dachem, odbudowano babińce, wymieniono stolarkę okienną i założono miedziane rynny[2][3].
Przez wiele lat istniały koncepcje, aby w synagodze urządzić dom kultury lub inną placówkę kulturalną. Ze względu na brak środków finansowych plany spełzły na niczym. W latach 90. XX w. wykonano ogrodzenie. W 2000 plac przed synagogą wybrukowano. Właścicielem synagogi od 2010 jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego[2][4].
W sierpniu 2011 nieznani sprawcy wymalowali na murach synagogi antysemickie hasła i swastyki. Miejscowe władze usunęły graffiti w ciągu 24 godzin.
Legenda[edytuj | edytuj kod]
Z synagogą była związana legenda, która mówi że synagoga była pierwotnie zborem kalwińskim, który Żydzi chcieli kupić od Radziwiłłów. Tak długo ich prosili, aż uzyskali zgodę, jednakże pod warunkiem zebrania w ciągu godziny zapłaty 10 000 grosików. Warunek został spełniony, a budowla stała się ich własnością. Jest to tylko legenda[4].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu klasycystycznym z elementami późnobarokowymi. Z zewnątrz na fasadzie głównej znajduje się trójkątny fronton z fryzem, wsparty na dwóch kolumnach. Między nim znajduje się wąski otwór wejściowy, nad którym był dawniej hebrajski napis: "Jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego tylko Dom Boży".
We wnętrzu w obszernej o wymiarach 15,5 x 14,0 m, obniżonej w stosunki do sieni o trzy stopnie i prostokątnej głównej sali modlitewnej znajdują się cztery okrągłe słupy, które dzielą wnętrze na dziewięć pól. Na nich i na odpowiadających im pilastrach naściennych rozpięte są gurty, na których spoczywa dziewięć sklepień krzyżowych[3].
Drewniana Aron ha-kodesz wypełniał całe środkowe przęsło ściany wschodniej, pięciokondygnacyjny z nadstawą, wieloprzęsłowy, zwężający się ku górze przez redukcję liczby przęseł wydzielonych zdwojonymi kolumienkami. Szersze, środkowe przęsło w kondygnacji pierwszej mieściło szafę na rodały, w drugiej Tablice Przykazań, w trzeciej ręce w geście błogosławieństwa. W nadstawie dwugłowy orzeł z rozpostartymi skrzydłami w owalnym obramieniu[3].
Nie zachowało się dawne oryginalne wyposażenie. Jedynie na wschodniej ścianie zachowały się pozostałości rzeźbionej i polichromowanej wnęki po Aron ha-kodesz. Na ścianach i sklepieniach liczne pozostałości barokowych malowideł przedstawiających głównie motywy zwierzęce i roślinne. Na środku zachowały się również cztery kolumny, między którymi dawniej stała bima[3].
Bryła główna przekryta dachem dwuspadowym, od zachodu z łamanym szczytem. Wejście główne zaakcentowano portalem o dwóch półkolumnach niosących podwójne belkowanie zwieńczone trójkątnym tympanonem. Dachy bocznych przybudówek pulpitowe, zamknięte od zachodu ścianami ekranowymi z portalami mniejszymi od portalu głównego[3].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII - wynik wyszukiwania - DIR. [dostęp 2010-10-22].
- ↑ a b c Synagoga w Orli (ul. Spółdzielcza 2). sztetl.org.pl. [dostęp 2022-11-20].
- ↑ a b c d e f Maria Piechotka i Kazimierz Piechotka: Bramy Nieba Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich POLINWarszawa, 2017, s. 470-474, język polski, ISBN 978-83-942344-2-3
- ↑ a b [https://www.synagogues-fodz.com/pl/orla Orla Historia synagogi]. www.synagogues-fodz.com. [dostęp 2022-11-20].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- [1] Wirtualny spacer po synagodze w Orli
- Przedwojenne zdjęcia synagogi w Orli na portalu Polin - Dziedzictwo polskich Żydów