Radziwiłłowie herbu Trąby

Herb Radziwiłłów (Trąby Odm.)

Herb Radziwiłłów, nadany im przez cesarza w 1547

Posiadłości ziemskie Radziwiłłów w I Rzeczypospolitej (niebieski) na tle posiadłości innych rodów magnackich

Mikołaj Radziwiłł Czarny otrzymuje od cesarza tytuł książęcy

Radziwiłłowie (lit. Radvila, błr. Радзіві́лы) – polsko-litewski ród magnacki herbu własnego (Trąby Odmienne).

Historia rodu

Nazwisko Radziwiłłów występuje pierwszy raz w dokumencie unii polsko-litewskiej w 1401. W XVI w. ród podzielił się na kilka linii, z których dwie przyjęły kalwinizm, z czego jedna tylko przez 2 pokolenia i pod koniec XVI w. przeszła na katolicyzm, ale druga pozostała mu wierna aż do wygaśnięcia pod koniec XVII wieku.

Świetność rodu podkreśliło uzyskanie 14 grudnia 1547 od władcy Cesarstwa Rzymskiego Ferdynanda I, tytułu książąt, potwierdzonego w Rzeczypospolitej na mocy aktu unii lubelskiej z 1569 r., przez poszczególne linie w kolejności:

• linia na Goniądzu i Medelach w 1515/1518 r. – wygasła w linii męskiej w 1542 r.,
• linia na Ołyce i Nieświeżu w 1547 r. – żyje,
• linia na Birżach i Dubinkach w 1547 r. (tzw. „linia kalwińska”) – wygasła w linii męskiej w 1669 r.

Potęgę rodu zbudowali w XVI w. bracia stryjeczni: Mikołaj Radziwiłł Czarny (zm. 1565) – założyciel linii na Ołyce i Nieświeżu i Mikołaj Radziwiłł Rudy (zm. 1584) – założyciel linii na Birżach i Dubinkach. Mikołaj Radziwiłł Rudy doprowadził do małżeństwa swojej siostry Barbary Radziwiłłówny z królem Zygmuntem Augustem. Obaj uzyskali dla siebie i potomków w 1547 tytuły książąt cesarskich od cesarza Karola V.

Zdobyli oni stanowisko dominujące w stosunku do innych magnatów i szlachty i stali się najzaciętszymi obrońcami odrębności Wielkiego Księstwa, a zarazem protektorami różnowierstwa na Litwie. Po ich śmierci członkowie rodu Radziwiłłów utrzymali dawną potęgę oraz przeszli na katolicyzm. Ród wydał szereg jednostek o niezwykłej religijności i dobroczynności, oraz zastęp wybitnych wodzów.

Radziwiłłowie walczyli o hegemonię na Litwie z Sapiehami oraz przez krótki czas, w II poł. XVII w., z Pacami. W XVII w. byli w dalszym ciągu rzecznikami separatyzmu litewskiego i wydali kilku rokoszan. Z Radziwiłłów wywodzili się znakomici wodzowie m.in. Jerzy Radziwiłł Herkules, Mikołaj Radziwiłł Rudy, Krzysztof Radziwiłł Piorun, Janusz Radziwiłł.

Z powodu swojej potęgi Radziwiłłowie mogli sobie pozwolić na prowadzenie polityki sprzecznej z wolą władców Rzeczypospolitej. W 1655 (potop szwedzki) pochodzący z kalwińskiej linii Janusz i Bogusław Radziwiłłowie próbowali zerwać unię Litwy z Koroną i uznali protektorat Szwecji nad Litwą. Jednak wystąpiła przeciwko nim inna gałąź Radziwiłłów z linii na Ołyce i Nieświeżu. W XVIII w. Radziwiłłowie bronili ustroju Rzeczypospolitej przed reformatorami. W czasach króla Augusta II Mocnego i później przestali odgrywać pierwszoplanową rolę polityczną. Przyćmiewając inne rody magnackie ogromem fortuny, założyli kilka ordynacji. Do 1831 roku wydali 1 kardynała, 3 biskupów, 21 ministrów i 37 wojewodów. Spowinowaceni i spokrewnieni kilkakrotnie z Hohenzollernami w XIX w. (np.Wilhelm Paweł Radziwiłł syn Ludwiki Hohenzollern) posiadali znaczne wpływy na dworze pruskim i odgrywali pewną rolę w obozie centrum niemieckiego. W czasie Powstania listopadowego Michał Gedeon Radziwiłł pełnił funkcję Naczelnego Wodza wojsk powstańczych. W polskim życiu publicznym do dziś pojawiają się potomkowie Radziwiłłów.

Radziwiłłowie sprawowali najważniejsze urzędy: wojewodów wileńskich, kanclerzy, hetmanów wielkich litewskich, polnych litewskich, biskupów krakowskich.

Główne miasta radziwiłłowskich latyfundiów to: Birże, Kleck, Kiejdany, Nieśwież, Szydłowiec, Ołyka, Towiany i Połoneczka. Inne posiadłości to m.in. Mir (z zamkiem), Radziwiłłów, Biała (Podlaska), Nieborów, Szpanów, Antonin (wieś w powiecie ostrowskim).

Etymologia nazwiska

Polskie formy Radziwiłł lub Radźwił (patronimiki Radziwiłłowic(z), Radźwiłowic(z)) pochodzą od pierwotnie białoruskiego Radzivil' , czyli derywatu na il od podstawy Radziv-, pochodzącej ze skróconej formy imienia Radzivón (z v usuwającym rozziew od cerkiewnego Rodi.ón, porównaj Larivón od Lari.ón (Ilarión) czy Ljavónt od Le.ón), podobnie jak Stanil' od Stanislav. Do litewskiego przejęte jako Radzivìlas, Radzvilà.

Znani członkowie rodu

• Syrpuć – legendarny założyciel rodu.

Pokolenie 1

• Krystyn Ościk z Kiernowa (zm. 1442/1443) – starosta uszpolski i kasztelan wileński.

Pokolenie 2

• Radziwiłł Ościkowicz (zm. 1477) – marszałek nadworny litewski, wojewoda trocki, kasztelan wileński.

Pokolenie 3

• Mikołaj Radziwiłłowicz (zm. 1509) – kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński, kasztelan trocki.

Pokolenie 4

• Wojciech Radziwiłł (1478–1519) – biskup łucki i wileński.
• Jerzy Radziwiłł (1480–1541) – hetman wielki litewski.
• Jan Radziwiłł (1474–1522) – marszałek ziemski litewski.
• Mikołaj Radziwiłł (1470–1521) – kanclerz wielki litewski.
• Anna Radziwiłłówna (1476–1522) – księżna mazowiecka.

Pokolenie 5

• Barbara Radziwiłłówna (1520–1551) – druga żona Zygmunta Augusta, królowa polska.
• Anna Elżbieta Radziwiłłówna (1518–1600) – siostra Barbary Radziwiłłówny, żona marszałka ziemi wołyńskiej Piotra Kiszki.
• Mikołaj Radziwiłł Rudy (1512–1584) – kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski, wojewoda wileński.
• Mikołaj Radziwiłł Czarny (1516–1568) – marszałek wielki litewski, kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński.
• Jan Radziwiłł (krajczy litewski) (1516–1551) – krajczy litewski.
• Mikołaj Radziwiłł (14xx–1529) – biskup żmudzki.
• Jan Radziwiłł (14xx–1542) – podczaszy litewski.

Pokolenie 6

• Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (1549–1616) – I ordynat na Nieświeżu marszałek wielki litewski, pamiętnikarz.
• Jerzy Radziwiłł (1556–1600) – kardynał, biskup krakowski i wileński.
• Mikołaj Radziwiłł (1546–1589) – łowczy wielki litewski, starosta mozynski i merecki, wojewoda nowogródzki.
• Krzysztof Radziwiłł Piorun (1547–1603) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński.
• Albrecht Radziwiłł (1558–1592) – ordynat na Klecku.
• Stanisław Radziwiłł (1559–1599 – ordynat ołycki, marszałek wielki litewski, starosta żmudzki.

Pokolenie 7

• Janusz Radziwiłł (1579–1620) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, podczaszy litewski, kasztelan wileński, pan na Dubinkach, Słucku i Kopylu.
• Krzysztof II Radziwiłł (1585–1640) – hetman polny litewski, wojewoda wileński, hetman wielki litewski.
• Albrycht Władysław Radziwiłł (1589–1636) – ordynat na Ołyce, stolnik litewski, krajczy litewski.
• Aleksander Ludwik Radziwiłł (1594–1654) – marszałek wielki litewski, marszałek nadworny litewski, wojewoda połocki, wojewoda brzesko-litewski.
• Jan Jerzy Radziwiłł (1588–1625) – II Ordynat na Nieświeżu, kasztelan trocki.
• Jerzy Radziwiłł (1578–1613) – kasztelan trocki.
• Albrycht Stanisław Radziwiłł (1593–1656) – kanclerz wielki litewski, podkanclerzy litewski.
• Zygmunt Karol Radziwiłł (1591–1642) – podkomorzy stołowicki i poznański, krajczy koronny królowej, krajczy litewski, podczaszy litewski, wojewoda nowogrodzki.
• Eufemia Radziwiłłówna (1598–1658) – ksieni benedyktynek w Nieświeżu.
• Zofia z Radziwiłłów Dorohostajska (1577–1614) – bohaterka głośnego skandalu obyczajowego na początku XVII wieku.

Pokolenie 8

• Michał Karol Radziwiłł (po 1614–1656) – ordynat na Klecku, podczaszy litewski i podskarbi wielki litewski.
• Michał Kazimierz Radziwiłł (1635–1680) – podkanclerzy litewski, hetman polny litewski, wojewoda wileński, VI ordynat nieświeski, IV ordynat ołycki, III pan na Białej.
• Dominik Mikołaj Radziwiłł (1643–1697) – podskarbi nadworny litewski, podkanclerzy litewski, kanclerz wielki litewski, ordynat na Klecku.
• Bogusław Radziwiłł (1620–1669) – książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wielokrotny poseł, chorąży, koniuszy wielki litewski, generalny namiestnik Prus Książęcych.
• Janusz Radziwiłł (1612–1655) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński, starosta generalny żmudzki, hetman polny litewski.

Pokolenie 9

• Anna Maria Radziwiłł (1640–1667) – jedyna córka i dziedziczka Janusza, żona Bogusława Radziwiłła.
• Stanisław Kazimierz Radziwiłł (1648–1690) – stolnik litewski, ordynat na Klecku, marszałek wielki litewski.
• Ludwika Karolina Radziwiłł (1667–1695) – ostatnia przedstawicielka i dziedziczka kalwińskiej linii rodu na Birżach i Dubinkach.
• Jerzy Józef Radziwiłł (1668–1689) – VII ordynat na Nieświeżu, podczaszy litewski, wojewoda trocki, właściciel Białej.
• Karol Stanisław Radziwiłł (1669–1719) – kanclerz wielki litewski.
• Jan Mikołaj Radziwiłł (1681–1729) – ordynat klecki, krajczy litewski, wojewoda nowogródzki.
• Michał Antoni Radziwiłł (1687–1721) – młodszy syn Dominika Mikołaja Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego
• Mikołaj Faustyn Radziwiłł (1688–1746) – miecznik litewski, wojewoda nowogrodzki.

Pokolenie 10

• Katarzyna Barbara Radziwiłł (1693–1730) – córka Karola Stanisława Radziwiłła, żona Jana Klemensa Branickiego
• Albrecht Radziwiłł (1717–1790) – starosta rzeczycki.
• Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko (1702–1762) – hetman wielki litewski, hetman polny litewski, wojewoda wileński, wojewoda trocki, IX ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VI pan na Białej.
• Hieronim Florian Radziwiłł (1715–1760) – podczaszy litewski, chorąży wielki litewski, V pan na Białej.
• Udalryk Krzysztof Radziwiłł (1712–1770) – polski pisarz.
• Jerzy Radziwiłł (1721–1754) – wojewoda nowogródzki.
• Stanisław Radziwiłł (1722–1787) – poseł, krajczy i podkomorzy litewski.
• Leon Michał Radziwiłł (1722–1751) – pogrobowy syn krajczego wielkiego litewskiego Michała Antoniego Radziwiłła
• Marcin Mikołaj Radziwiłł (1705–1782) – krajczy litewski.

Pokolenie 11

• Maciej Radziwiłł (1749–1800) – syn Leona Michała Radziwiłła
• Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku (1734–1790) – wojewoda wileński i starosta lwowski, X ordynat nieświeski, VIII ordynat ołycki, VII pan na Białej.
• Michał Hieronim Radziwiłł (1744–1831) – wojewoda i kasztelan wileński, konsyliarz Rady Nieustającej, targowiczanin.
• Józef Mikołaj Radziwiłł (1736–1813) – wojewoda trocki, kasztelan trocki, wojewoda miński, pisarz wielki litewski.
• Anna Olimpia Mostowska z domu Radziwiłł – data urodzin nieznana, data śmierci: 1810 lub 1811 – powieściopisarka.
• Antoni Mikołaj Radziwiłł (1741–1778) – kanonik wileński, referendarz wielki koronny, sekretarz wielki koronny.
• Hieronim Wincenty Radziwiłł (1759–1786) – podkomorzy wielki litewski, poseł, ordynat na Klecku.
• Mikołaj Radziwiłł (1748–1811) – szef Regimentu Gwardii Konnej Wielkiego Księstwa Litewskiego.
• Mateusz Radziwiłł (1768–1818), generał armii Imperium Rosyjskiego, tajny radca stanu.

Pokolenie 12

• Dominik Hieronim Radziwiłł (1786–1813) – XI ordynat na Nieświeżu i IX Ołyce, pułkownik wojsk polskich.
• Antoni Henryk Radziwiłł (1775–1833) – polityk, kompozytor, namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, XII ordynat na Nieświeżu i X na Ołyce.
• Michał Gedeon Radziwiłł (1778–1850) – książę, generał, Wódz Naczelny w czasie powstania listopadowego.
• Maciej Radziwiłł (1749/1750–1800) – kasztelan wileński, kompozytor.
• Maciej Radziwiłł (1791–1849).
• Konstanty Mikołaj Radziwiłł (1793–1869) – syn Macieja Radziwiłła

Pokolenie 13

• Wilhelm Paweł Radziwiłł (1797–1870) – generał pruski, XIII ordynat na Nieświeżu.
• Eliza Radziwiłłówna (1803–1834) – pierwsza miłość cesarza niemieckiego Wilhelma I.
• Bogusław Fryderyk Radziwiłł (1809–1873) – XI ordynat na Ołyce, generał pruski.
• Maciej Józef Radziwiłł (1842–1907) – ziemianin.
• Stefania Radziwiłł (1809–1832) – dziedziczka ogromnej części majątków rodzinnych, zwanej tzw. Schedą wittgensteinowską.
• Karol Andrzej Radziwiłł (1821–1886) – ziemianin.
• Leon Hieronim Radziwiłł (1808–1885) – XII ordynat na Klecku, fligel – adiutant carski, generał rosyjski.

Pokolenie 14

• Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833–1904) – XIV ordynat na Nieświeżu, XI ordynat na Klecku, generał pruski.
• Izabella Róża Radziwiłłowa z domu Radziwiłł (1888–1968) – naczelna siostra maltańskiego Korpusu Sanitarnego, działaczka społeczna.
• Edmund Radziwiłł (1842–1895) – ksiądz, poseł do parlamentu niemieckiego, publicysta.
• Ferdynand Radziwiłł (1834–1926) – XII ordynat na Ołyce, polski polityk.
• Franciszek Pius Radziwiłł (1878–1944) – działacz polityczny, naczelnik Milicji Miejskiej w Warszawie, członek Tymczasowej Rady Stanu.
• Maciej Mikołaj Radziwiłł (1873–1920) – ziemianin, działacz gospodarczy i polityczny.
• Michał Piotr Radziwiłł (1853–1903) – ziemianin, filantrop.

Pokolenie 15

• Stanisław Wilhelm Radziwiłł (1880–1920) – II ordynat na Dawigródku, porucznik pruski, później rosyjski, rotmistrz kawalerii polskiej, adiutant marszałka Józefa Piłsudskiego.
• Janusz Franciszek Radziwiłł (1880–1967) – polityk konserwatywny, dyplomata, zwierzchnik Polskiego Związku Kawalerów Maltańskich, XIII ordynat na Ołyce.
• Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (1898–1986) – działacz polityczny, senator, poseł na Sejm Ustawodawczy.
• Michał Radziwiłł Rudy (1870–1954) – IV ordynat na Przygodzicach.
• Konstanty Mikołaj Radziwiłł (1902–1944) – ziemianin, oficer Armii Krajowej.
• Hieronim Mikołaj Radziwiłł (1885–1945) – właściciel dóbr Balice koło Krakowa.
• Konstanty Radziwiłł (1873–1944/1945) – ziemianin, polityk konserwatywny.
• Leon Konstanty Radziwiłł (1880–1927) – oficer armii francuskiej.
• Artur Radziwiłł (1901–1939) – dziedzic Rytwian, porucznik Wojska Polskiego.
• Maciej Radziwiłł (1905–1994)

Pokolenie 16

• Konstanty Radziwiłł, syn Konstantego (ur. 1913–1989)
• Antoni Albrecht Wilhelm Radziwiłł (1885–1935) – walczył w 12. Pułku Ułanów Podolskich i 10. Pułku Ułanów Litewskich, wiceprezes Związku Obrońców Kresów Wschodnich, działacz społeczny, XVI ordynat nieświecki i XIV klecki.
• Karol Mikołaj Radziwiłł (1886–1968) – major, uczestnik I i II wojny światowej, zwierzchnik Wielkiego Przeoratu Polski Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu Św. Łazarza z Jerozolimy, działacz społeczny, ostatni III ordynat na Dawigródku.
• Anna Radziwiłł (1939–2009) – senator RP, wiceminister edukacji narodowej (1989–1992, 2004–2005).
• Stanisław Albrecht Radziwiłł (1914–1976)
• Edmund Ferdynand Radziwiłł (1906–1971) – ziemianin, działacz gospodarczy i społeczny, porucznik Armii Krajowej, XIV i ostatni ordynat na Ołyce, rotmistrz Wojska Polskiego.
• Izabela Róża z Radziwiłłów (1915–1996), córka Karola Mikołaja, żona Edmunda Ferdynanda.
• Albert Hieronim Radziwiłł (ur. 1931) – syn Konstantego Mikołaja Radziwiłła

Pokolenie 17

• Anthony Radziwill (1959–1999) – amerykański twórca telewizyjny i filmowiec, dziennikarz.
• Krzysztof Konstanty Radziwiłł (ur. 1958) – zwierzchnik Polskiej Komandorii Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu Św. Łazarza z Jerozolimy.
• Konstanty Radziwiłł (ur. 1958) – prezes Naczelnej Izby Lekarskiej (2001–2010), od 2015 do stycznia 2018 minister zdrowia.
• Dominik Radziwiłł (ur. 1964) – wiceminister finansów (2009–2012).
• Maciej Radziwiłł (ur. 1961) – polski przedsiębiorca, były prezes spółki Trakcja Tiltra.

Zamki i pałace

• 

  Zamek w Ołyce

• 

  Pałac w Połoneczce

• 

  Zamek w Lubczy

• 

  Zamek w Mirze

• 

  Zamek w Nieświeżu

• 

  Pałac w Towianach

• 

  Zamek w Czerwonym Dworze

• 

  Pałac w Birżach

• 

  Pałac w Wilnie

• 

  Mały Pałac Radziwiłłów w Wilnie, (Pałac Oskierki?)

• 

  Pałac Radziwiłłów w Wilnie

• 

  Pałac w Warszawie

• 

  Pałac Paca-Radziwiłłów w Warszawie

• 

  Pałacyk Marii z Lubomirskich Radziwiłłowej w Warszawie

• 

  Pałac Przebendowskich w Warszawie

• 

  Pałac w Nieborowie

• 

  Pałac w Balicach

• 

  Pałac w Antoninie

• 

  Pałac w Jadwisinie

• 

  Pałac w Grojcu

• 

  Pałac w Starejwsi

• 

  Pałacyk w Zegrzu

• 

  Pałac w Rytwianach

• 

  Pałac w Ciszycy

• 

  Pałac w Białej Podlaskiej

• 

  Pałac „Pod Baranami” w Krakowie

• 

  Pałac Zbaraskich w Krakowie

• 

  Zamek w Szydłowcu

• 

  Pałac w Snowie

• 

  Zrujnowany zamek w Pomorzanach

• 

  Pałac w Zdzięciole

• 

  Zamek w Siesikach

• 

  Ruiny pałacu w Żyrmunach

• 

  Dwór w Radziwiłłmontach (obecnie w ruinie)

• 

  Dawne mury obronne zamku w Słucku

• 

  Pozostałości zamku w Dubinkach

• 

  Resztki zamku w Białym Kamieniu

• 

  Ruiny zamku w Czartorysku

• 

  Dwór w Dworcu (nie istnieje)

• 

  Pałac w Kiejdanach (nie istnieje)

• 

  Ruiny pałacu Barbary Radziwiłłówny w Wilnie (nie istnieje)

• 

  Pałac w Grodnie (nie istnieje)

• 

  Pałac w Nowogródku (nie istnieje)

• 

  Pałac w Mińsku (nie istnieje?)

• 

  Pałac w Berlinie (nie istnieje)

Inne zamki i pałace Radziwiłłów:

• Pałac w Nagłowicach
• Pałac w Słupii
• Pałac w Sichowie Dużym
• Pałac w Berdyczowie
• Pałac w Szpanowie
• Pałac w Przygodzicach
• Zamek w Białokrynicy (Krzemieniec) (ruina)
• Pałac w Dawidgródku (nie istnieje?)
• Pałac w Mańkowiczach (nie istnieje?)
• Pałac w Głębokim (nie istnieje)
• Pałac w Sieniawie Starej na Podolu (przebudowany)

Zobacz też

• Ordynacje Radziwiłłów
• Ordynacja Przygodzicka Radziwiłłów
• Ościkowicze

Bibliografia

• Górzyński, Sławomir i in.: Radziwiłłowie herbu Trąby. Wyd. „DiG”. Warszawa 1996. ​ISBN 83-85490-62-0​. - (dostęp elektroniczny)
• Sajkowski, Alojzy: Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu. Wyd. Poznańskie, Poznań 1965 [b. ISBN].

Linki zewnętrzne

• The Radziwill Family (en)
• Archiwum domu Radziwiłłów (Scriptores Rerum Polonicarum, t. VIII)