Ożanka właściwa

Ożanka właściwa
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	ożanka
Gatunek	ożanka właściwa
	Nazwa systematyczna
	Teucrium chamaedrys L.; Sp. pl. 2:565. 1753
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ożanka właściwa^[4] (Teucrium chamaedrys L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje dziko w Afryce Północnej (Algieria, Tunezja, Maroko), w środkowej i południowo-wschodniej Europie i w Azji Zachodniej aż po Ural i Iran^[5]. W Polsce rzadka, spotykana głównie na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Polesiu i w dolinie Wisły od ujścia Sanu do ujścia Wieprza. Na nielicznych stanowiskach występuje jeszcze w Niecce Nidziańskiej, Bramie Krakowskiej i w Karpatach (tutaj tylko na jednym stanowisku w Małym Grojcu w Kotlinie Żywieckiej)^[6].

Morfologia

Pokrój: Niewielki półkrzew, o wysokości do 40 cm. Posiada liczne, podnoszące się i dołem zdrewniałe pędy. Są odstająco owłosione (czasami tylko krawędzie łodygi). Roślina nie tworzy rozłogów^[7].
Łodyga: Wzniesiona, rozesłana, dźwigająca się, owłosiona. Rozgałęziona, często purpurowo nabiegła.
Liście: Ulistnienie naprzeciwległe. Liście jajowate, wcinano karbowane, o tępym wierzchołku i nasadzie klinowato zwężającej się w ogonek^[7].
Kwiaty: Wyrastają po 6 w nibyokółkach w kątach przysadek mniejszych od liści. Nibyokółki kwiatów wyrastają blisko siebie w szczytowej części pędu tworząc nibygrono. Kwiaty grzbieciste. Kielich o zaostrzonych, trójkątnych ząbkach. W górnej części posiada wyraźną siateczkową nerwację. Korona jasnopurpurowa, o długości 10–15 mm^[7].
Owoc: Kulistawa rozłupka o długości 1,5–2 mm i powierzchni bardzo słabo siateczkowatej^[7].

Morfologia
Kwiatostan
Pęd
Obwódka z ożanki właściwej
Liście

Biologia i ekologia

Rozwój: Podkrzew, chamefit. Kwitnie od lipca do września. Jest owadopylny. Nasiona lekkie, rozsiewające się samorzutnie (barochoria). Długo zachowują zdolność kiełkowania. Rozmnaża się także wegetatywnie^[6].
Siedlisko: Suche murawy, zarośla, polany, kamieniste i słoneczne zbocza^[6]. Gatunek charakterystyczny dla klasy Festuco-Brometea^[8].
Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 60, 62^[6].

Zmienność

Gatunek zróżnicowany na 14 podgatunków i jedną odmianę^[9]:

Teucrium chamaedrys subsp. albarracinii (Pau) Rech.f. – występuje w Hispanii i Francji
Teucrium chamaedrys subsp. algeriense Rech.f. – rośnie w Algierii
Teucrium chamaedrys subsp. chamaedrys – występuje w całym zasięgu gatunku
Teucrium chamaedrys subsp. germanicum (F.Herm.) Rech.f. – rośnie we Francji i Niemczech
Teucrium chamaedrys subsp. gracile (Batt.) Rech.f. – występuje w Maroku i Algierii
Teucrium chamaedrys subsp. lydium O.Schwarz – rośnie w Grecji i Turcji
Teucrium chamaedrys var. multinodum Bordz. – występuje w Kaukazie Południowym
Teucrium chamaedrys subsp. nuchense (K.Koch) Rech.f. – rośnie w Kaukazie
Teucrium chamaedrys subsp. olympicum Rech.f. – występuje w Grecji
Teucrium chamaedrys subsp. pectinatum Rech.f. – rośnie we Francji i Włoszech
Teucrium chamaedrys subsp. pinnatifidum (Sennen) Rech.f. – występuje w Hiszpanii, Francji, na Balearach i Korsyce
Teucrium chamaedrys subsp. sinuatum (Celak.) Rech.f. – rośnie w Turcji, Iraku i Iranie
Teucrium chamaedrys subsp. syspirense (K.Koch) Rech.f. – występuje w Turcji, Iranie i na Krymie
Teucrium chamaedrys subsp. tauricola Rech.f. – rośnie w Turcji i Syrii
Teucrium chamaedrys subsp. trapezunticum Rech.f. – występuje w Turcji i Kaukazie Południowym

Zastosowanie i uprawa

Roślina lecznicza, dawniej używana w medycynie ludowej^[7]. Ziele pobudza przemianę materii i oczyszcza krew^[6].
Roślina ozdobna. Nadaje się na rabaty, obwódki oraz do obsadzania murów i zboczy. Najlepiej rośnie na przepuszczalnej i jałowej glebie na słonecznym stanowisku. Rozmnaża się przez wysiew nasion wiosną, lub przez podział kęp jesienią. Strefy mrozoodporności 5-10^[10].

Zagrożenia i ochrona

Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[11].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-11].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-01-02].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2013-11-11]
↑ GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-11].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[grin-5] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-01-02].

[K-6] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[szafer-7] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[8] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[9] World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2013-11-11]

[E-10] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[11] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]