Ukraiński Komitet Narodowy

Ukraiński Komitet Narodowy (ukr. Український Національний Комітет) – struktura ukonstytuowana 17 marca 1945 w Weimarze, oficjalnie uznana wyłącznie przez III Rzeszę za jedyną suwerenną reprezentację narodu Ukrainy – z prawami eksterytorialnymi, prawem wydawania aktów i dokumentów, prawem zwierzchnictwa nad Ukraińską Armią Narodową pod sztandarem i symbolami narodowymi Ukrainy i prawem organizacji jej jednostek z indywidualnych ochotników i oddziałów ukraińskich sformowanych do tej pory po stronie niemieckiej.

Geneza

Jesienią 1944 r. sytuacja militarna III Rzeszy pogorszyła się na tyle, że nawet Himmler poczuł się zmuszony do zmiany stanowiska wobec słowiańskich podludzi. W tzw. formacjach ochotniczych (niem. Freiwillige lub Hilfswillige) u boku wojsk niemieckich służyło wówczas około 800 tys. ludzi – przeważnie Rosjan, Ukraińców (ok. 200 tys. ludzi – tzw. Ukraińska Armia Wyzwoleńcza (Ukrainske Vyzvolne Vijsko)), Kozaków dońskich i kubańskich, a także innych mniejszych narodowości (Gruzini, Azerowie, Turkmeni i.in.). Kategoryczny zakaz Hitlera uniemożliwiał tworzenie z nich jednostek większych od batalionu.

Himmler, po zamachu na Hitlera – dowódca Armii Rezerwowej, podjął decyzję o utworzeniu Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji w sile dwóch dywizji i zgodził się na utworzenie politycznej reprezentacji Rosji. W konsekwencji 14 listopada 1944 r. został utworzony w Pradze Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR), na którego czele stanął generał Andriej Własow. Jednocześnie Himmler wydał decyzję o uwolnieniu z obozu w Sachsenhausen internowanych tam ukraińskich działaczy nacjonalistycznych – Stepana Bandery, Jarosława Stećki, Andrija Melnyka, Tarasa Bulby – Borowca, licząc na ich współpracę w stworzeniu ukraińskich jednostek wojskowych.

Przebywający w Berlinie prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji Andrij Liwycki postanowił wykorzystać krytyczną sytuację III Rzeszy dla wymuszenia niemieckiej akceptacji dla stworzenia ukraińskiego podmiotu prawnego, któremu byłyby podporządkowane oddziały wojskowe złożone z Ukraińców (w pierwszym rzędzie dywizja SS-Hałyczyna) i który byłby stroną dla władz III Rzeszy w znaczeniu prawa międzynarodowego, a w konsekwencji również dla aliantów zachodnich.

Liwycki, reprezentujący petlurowców i inne emigracyjne ugrupowania ukraińskie (OUN(B)), OUN(M), tzw. hetmańcy (zwolennicy hetmana Pawło Skoropadskiego) kategorycznie odrzucali możliwość podporządkowania się inicjatywie Himmlera – KONR. Mieli oparcie w resztkach opozycji antyhitlerowskiej w Wehrmachcie pozostałych po czystce po zamachu na Hitlera (admirał Erich Raeder), urzędnikach Auswärtiges Amt (MSZ Niemiec – sekretarz stanu Adolf Steengracht) i niektórych dygnitarzach NSDAP, próbujących zabezpieczyć swoje istnienie po przegranej wojnie (Alfred Rosenberg).

Strona niemiecka do końca liczyła na możliwość odrębnego zawieszenia broni na froncie zachodnim i traktowała współpracę z Ukraińcami jako potencjalny atut negocjacyjny. Ukraińcy w obliczu klęski Niemiec chcieli uratować żołnierzy ukraińskich w formacjach pomocniczych (pozbawionych ochrony prawnej) i emigrantów ukraińskich na terenie Niemiec przed wydaniem Rosji Sowieckiej, co oznaczałoby dla nich śmierć, lub praktycznie jej równoważny pobyt w obozach koncentracyjnych Gułagu. Podporządkowanie oddziałów złożonych z Ukraińców KONR – inicjatywie Własowa – Himmlera uniemożliwiało faktycznie jakikolwiek manewr polityczny wobec aliantów zachodnich.

Liwycki niezwłocznie po powołaniu KONR zwrócił się wobec powyższego do Pawło Szandruka – najwyższego rangą oficera armii Ukraińskiej Republiki Ludowej o przyjazd do Berlina i zgodę na objęcie kierownictwa niezależnego od rządu URL ciała, które przejmie władzę suwerenną nad istniejącymi jednostkami wojskowymi złożonymi z Ukraińców, podporządkowanymi dotąd bezpośrednio Niemcom. Szandruk po przybyciu do Berlina i rozmowie z Liwyckim wyraził zgodę na przyjęcie na siebie odpowiedzialności za żołnierzy ukraińskich i rozpoczął negocjacje zarówno z Niemcami – co do statusu prawnego i faktycznego Ukraińskiego Komitetu Narodowego i warunków jego powołania, jak i z działaczami ukraińskich ugrupowań politycznych (Stepan Bandera, Andrij Melnyk, Pawło Skoropadski, Wołodymyr Kubijowycz i in.) co do formuły organizacyjnej i politycznej Komitetu. Szandruk zażądał (i uzyskał) od partnerów ukraińskich wyłączności na prowadzenie rokowań z Niemcami i powstrzymania się przez polityków ukraińskich od jakichkolwiek samodzielnych działań, czy oświadczeń, które mogłyby być interpretowane przez aliantów zachodnich jako kolaboracja z III Rzeszą.

Wobec strony niemieckiej Szandruk sformułował kategoryczne żądanie, że ewentualny Ukraiński Komitet Narodowy nie będzie częścią Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji pod przewodnictwem Andrieja Własowa, ale suwerenną ukraińską reprezentacją i nie może być mowy o jakimkolwiek, nawet symbolicznym zwierzchnictwie KONR i Własowa nad UKN i armią ukraińską mającą mu podlegać. Wobec twardego stanowiska Szandruka rozmowy ukraińsko-niemieckie do końca lutego 1945 r. znalazły się w impasie.

Ukraińskie ugrupowania polityczne na emigracji (petlurowcy – Andrij Liwycki, OUN (B) – Stepan Bandera, OUN (M) – Andrij Melnyk i hetmańcy – gen. Pawło Skoropadski) omawiały tymczasem formułę organizacyjną Komitetu. W grudniu 1944 r., gdy rozpoczęły się konsultacje w tym zakresie trwała ostatnia ofensywa niemiecka na froncie zachodnim – w Ardenach. Jej celem politycznym było doprowadzenie przez III Rzeszę do separatystycznego zawieszenia broni na froncie zachodnim, po zadaniu aliantom zachodnim dotkliwych strat ludzkich. Politycy ukraińscy rozważali wówczas bezpośredni udział swych ugrupowań w Komitecie – namiastce rządu Ukrainy, który byłby partnerem negocjacyjnym w przypadku separatystycznego zawieszenia broni na Zachodzie.

Wobec załamania się pod koniec grudnia 1944 ofensywy niemieckiej w Ardenach, rozpoczęcia 12 stycznia 1945 zimowej ofensywy Armii Czerwonej, która doprowadziła do załamania niemieckiego frontu wschodniego i dotarcia Armii Czerwonej do Kostrzyna nad Odrą (i utworzenia przyczółku na zachodnim brzegu Odry w odległości 80 km od Berlina), ostateczna i totalna klęska III Rzeszy była już nieunikniona i oczywista dla wszystkich. W takiej sytuacji stronnictwa ukraińskie zdecydowały wykorzystać negocjacje z Niemcami w sprawie utworzenia UKN wyłącznie jako instrument ratowania żołnierzy ukraińskich. Ostatecznie formułę Ukraińskiego Komitetu Narodowego zaproponowano bez udziału emigracyjnych ukraińskich stronnictw politycznych – na zasadzie terytorialnej (stara emigracja, Galicja, Ukraina sowiecka, nowa emigracja) jako reprezentację społeczności ukraińskiej – faktycznie jako prawną protezę dla przejęcia dowództwa nad oddziałami ukraińskimi przez generała Szandruka i uwolnienie ich od zwierzchnictwa prawnego i decyzyjnego III Rzeszy. Nieprzejednane stanowisko negocjacyjne Niemców w okresie grudzień 1944 – luty 1945 umożliwiło w ten sposób uzyskanie przez Ukraińców koncesji politycznych bez zaciągania własnych zobowiązań politycznych wobec III Rzeszy.

Powstanie, skład, działalność

W końcu lutego 1945 roku Niemcy zdecydowali się wreszcie przyjąć przedstawione w formie ultymatywnej warunki generała Pawło Szandruka co do statusu prawnego i faktycznego Ukraińskiego Komitetu Narodowego.

15 marca 1945 w gmachu Auswärtiges Amt w Berlinie Sekretarz Stanu Rzeszy Adolf Steengracht wręczył generałowi Pawło Szandrukowi akt uznania Ukraińskiego Komitetu Narodowego za jedyny podmiot prawa międzynarodowego reprezentujący naród ukraiński wobec Niemiec.

17 marca 1945 odbyło się w Weimarze pierwsze – i jedyne posiedzenie Ukraińskiego Komitetu Narodowego. Jego oficjalny skład stanowiły cztery osoby:

• Pawło Szandruk – przewodniczący (stara emigracja, URL)
• Wołodymyr Kubijowycz – wiceprzewodniczący (zachodnia Ukraina)
• Petro Tereszczenko – sekretarz Komitetu (inżynier, stara emigracja)
• Ołeksandr Semenenko – członek Komitetu (prawnik, Ukraina sowiecka)

Komitet ogłosił 17 marca 1945 Deklarację Ukraińskiego Komitetu Narodowego, w której obwieszczał w imieniu społeczności ukraińskiej żyjącej w Niemczech o objęciu opieką prawną wszystkich obywateli Ukrainy w Niemczech, o powołaniu Ukraińskiej Armii Narodowej i poddaniu jej komendzie generała Pawło Szandruka.

Komitet przekazał wszystkie swoje pełnomocnictwa jednoosobowo Pawło Szandrukowi, jako przewodniczącemu Komitetu i naczelnemu dowódcy Ukraińskiej Armii Narodowej. Po zamknięciu posiedzenia cywilni członkowie komitetu wyjechali na zachód, chcąc znaleźć się w strefie okupacyjnej aliantów zachodnich. Pawło Szandruk rozpoczął natomiast wydobywanie jednostek ukraińskich spod komendy niemieckiej i wcielanie ich w skład Ukraińskiej Armii Narodowej.

Po rozpoczęciu w połowie kwietnia 1945 berlińskiej ofensywy Armii Czerwonej jedyne biuro UKN w Berlinie zostało zlikwidowane (pracownicy zostali zwolnieni i ewakuowali się do Bawarii) zaś sam Komitet zakończył jakąkolwiek działalność.

Ukraińskiego Komitetu Narodowego (1945) nie należy utożsamiać ani z Ukraińskim Komitetem Narodowym (1941), ani z Ukraińskim Komitetem Centralnym z siedzibą w Krakowie (1939-1945).

Bibliografia

• John Alexander Armstrong, Ukrainian nationalism Wyd. 3, Englewood, Colo., U.S.A.: Ukrainian Academic Press, 1990. ISBN 0-87287-755-8.
• NicholasN. Bethell NicholasN., The Last Secret. Forcible Repatriation to Russia 1944- 1947, London: Deutsch, 1974, ISBN 0-233-96619-6, OCLC 1387416 .brak strony (książka)
• Hans von Herwarth Między Hitlerem a Stalinem. Wspomnienia dyplomaty i oficera niemieckiego 1931 – 1945, Wydawnictwo Bellona i Wydawnictwo Rytm, Warszawa 1992, ISBN 83-85249-11-7, ISBN 83-11-07990-0.
• Pawło Szandruk, Historyczna prawda o Ukraińskiej Armii Narodowej, Kultura, Paryż, nr 6, 1965
• Pavlo Shandruk, Arms of Valor (SHANDRUK, Lt. General PAVLO Arms of Valor, Robert Speller & Sons Publishers, Inc.), New York 1959, wersja internetowa
• Nikolai Tolstoy Victims of Yalta, originally published in London, 1977. Revised edition 1979. ISBN 0-552-11030-2.