Węgielka karmelitanka
| Odontosia carmelita | |||
| (Esper, 1798) | |||
 Rozpięte imago | |||
.jpg) Imago w spoczynku | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
węgielka karmelitanka | ||
| Synonimy | |||
| |||
Węgielka karmelitanka[1][2] (Odontosia carmelita) – gatunek motyla z rodziny garbatkowatych. Zamieszkuje Europę. Gąsienice żerują na brzozach, rzadko na olszach. Osobniki dorosłe są aktywne nocą.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1798 roku przez Eugeniusa J.C. Espera pod nazwą Phalaena (Bombyx) carmelita. Jako miejsce typowe wskazano Gunzenhausen w Niemczech. Jest gatunkiem typowym rodzaju Odontosia, który został wprowadziony w 1819 roku przez Jacoba Hübnera[3].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Owad dorosły[edytuj | edytuj kod]
Motyl o ciele krępej budowy[4] i rozpiętości skrzydeł sięgającej od 40 do 48 mm[1]. Głowa jest zaopatrzona w nieowłosione oczy złożone, krótkie głaszczki i uwstecznioną ssawkę, natomiast pozbawiona przyoczek. Czułki osiągają mniej więcej połowę długości przedniego skrzydła i wykazują dymorfizm płciowy w budowie, będąc ząbkowanymi u samicy, zaś piłkowanymi i obustronnie orzęsionymi u samca. Szeroki tułów porasta wełniste owłosienie. Skrzydło przedniej pary osiąga od 19 do 22 mm długości[4], a jego krawędź zewnętrzna jest załamana kątowo przy wierzchołku trzeciej odnogi żyłki medialnej, co odróżnia ten gatunek od osobnej węgielki Siewersa[1][4]. Na tylnej krawędzi tegoż skrzydła leży dobrze rozwinięty ząb z włosowatych łusek[4]. Tło skrzydła przedniego jest brunatnofioletowe do ciemnobrunatnego. Przepaski zębate są niewyraźne, rozjaśnione na białawożółto przy brzegu skrzydła i na przecięciach żyłek[1][4]. Białawoszare rozjaśnienie obecne jest przy brzegu pola zewnętrznego. Wzdłuż krawędzi zewnętrznej skrzydła leżą ciemne plamy półksiężycowate. Barwa strzępiny jest popielatożółta z ciemnym nakrapianiem[4]. Skrzydło tylne jest szarobrązowe z ciemniejszą nasadą, czarnobrunatną plamą w kącie tylnym i wąską, jasną przepaską przez środek[1][4].
Stadia rozwojowe[edytuj | edytuj kod]
Jaja są półkuliste, o wysokości między 0,5 a 0,85 mm. Są w większości brudnobiałe z cienkim, przejrzysto-białym chorionem, z wiekiem ciemniejące. Nie są przykrywane łuskami z odwłoka samicy. Powierzchnia chorionu podzielona jest żeberkami na komórki. Większa część jaja ma żeberka wąskie, węższe niż powierzchnia mikropylowa. W komórkach większej części jaja znajdują się duże aeropyle, znacznie większe od szerokości żeberek. Gąsienica opuszcza jajo wygryzając owalny otwór w jego bocznej części[5].
Ubarwienie gąsienicy jest zielone z parą jasnych prążków biegnących po bokach ciała[2].
Ekologia i występowanie[edytuj | edytuj kod]
Owad ten zasiedla lasy liściaste, zwłaszcza brzeziny, ale także lasy mieszane, zagajniki, parki i ogrody[1][2]. Gąsienice są foliofagami żerującymi na liściach brzóz (w tym brodawkowatej i omszonej), a rzadko olsz[1][3]. Owady dorosłe nie pobierają pokarmu i są aktywne nocą[4]. Okres lotu motyli przypada w Europie Środkowej na kwiecień i maj, zaś okres żerowania gąsienic na maj i czerwiec[1]. Zimowanie odbywa się w stadium poczwarki[4].
Gatunek palearktyczny, europejski[3], znany jest z Hiszpanii, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Luksemburgu, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch, Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Rumunii oraz europejskiej części Rosji[6]. W Polsce gatunek ten jest określany jako bardzo rzadki do nieczęstego[2]. Podawany jest z Pomorza, Dolnego Śląska, Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki, Puszczy Białowieskiej i Bieszczadów[7][2]. Na „Czerwonej liście gatunków zagrożonych Republiki Czeskiej” umieszczony został jako gatunek narażony na wyginięcie (VU)[8].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h Krzysztof Jonko: Odontosia carmelita. [w:] Lepidoptera Mundi [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
- ↑ a b c d e Odontosia carmelita – Węgielka karmelitanka. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
- ↑ a b c Markku Savela: Odontosia. [w:] Funet.fi [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
- ↑ a b c d e f g h i Edward Sołtys: Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVII Motyle – Lepidoptera, zeszyt 47-50. Notodontidae, Thaumetopoeidae, Thyatriridae, Drepanidae. Warszawa: PWN, Polski Związek Entomologiczny, 1965.
- ↑ I.V. Dolinskaya. Key to the Species of Ukrainian Notodontid Moths (Lepidoptera, Notodontidae) on the Egg Characters. „Vestnik zoologii”. 50 (6), s. 517–532, 2016. DOI: 10.1515/vzoo-2016-0059.
- ↑ Odontosia carmelita (Esper, 1799). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
- ↑ gatunek: Odontosia carmelita (Esper, 1799). [w:] Biodiversity Map [on-line]. [dostęp 2021-02-05].
- ↑ Jan Farkač, David Král, Martin Škorupík: Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí. List of threatened species in the Czech Republic. Invertebrates.. Praha: Agentura ochrany přírody a krajiny ČR, 2005. ISBN 80-86064-96-4.