Wiąz
 Wiąz górski Ulmus glabra | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
wiąz | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Ulmus L. Sp.Pl. 225. 1753[3]. | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
|
| |||
Wiąz (Ulmus L.) – rodzaj drzew, rzadziej krzewów z rodziny wiązowatych (Ulmaceae). Obejmuje 38 gatunków[4]. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej półkuli północnej, największe zróżnicowanie osiągając we wschodniej Azji (w Chinach rośnie 21 gatunków, z czego 14 to endemity tego kraju[5]), 10 gatunków rośnie w Ameryce Północnej[6], 6 w Europie[7], z czego trzy w Polsce: wiąz górski U. glabra, wiąz pospolity U. minor i wiąz szypułkowy U. laevis[8].
Są to drzewa leśne, rzadziej formacji zaroślowych[9], głównie siedlisk żyznych i wilgotnych (zwłaszcza gatunki europejskie i amerykańskie), osiągające znaczne rozmiary[10], aczkolwiek z powodu holenderskiej choroby wiązu duże drzewa wielu gatunków są rzadko spotykane[9]. Podobne gwałtowne załamania liczebności drzew tego rodzaju znane są z historii – z początków neolitu, około roku 1500 i połowy XIX wieku[9].
Wiązy z powodu odporności na warunki miejskie były często uprawiane w parkach i przy drogach. Ich drewno jest cenione ze względu na twardość, elastyczność, trudną łupliwość i brązową barwę. Wykorzystywane było w meblarstwie i tokarstwie, do wyrobu fornirów[10]. Ze względu na trwałość i odporność na gnicie w warunkach dużej wilgotności wyrabiano z wiązów rury i dreny do przewodzenia wody[9].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Drzewa osiągające do 35 m wysokości, rzadziej krzewy[6][9]. Nierzadko tworzące pędy z odrostów korzeniowych[9]. Pędy bezbronne, ale czasem korkowato oskrzydlone, młode nagie lub owłosione, cienkie lub tęgie. Kora zwykle głęboko żłobiona, korona zróżnicowana pod względem kształtu[6].
- Liście
- Zrzucane przed zimą, czasem utrzymujące się do zimy[6] i nawet opisywane jako zimozielone[5]. Pojedyncze, skrętoległe, krótkoogonkowe[10], z szybko odpadającymi przylistkami[6] (te jajowate do równowąskich, błoniaste, zostawiające krótkie blizny po bokach nasady liści[5]). U nasady blaszka często nieco asymetryczna, zaokrąglona, sercowata do zbiegającej, liście w ogólnym zarysie jajowate do owalnych, o brzegu piłkowanym, często podwójnie[6]. Użyłkowanie pierzaste, końce wiązek przewodzących sięgają szczytów ząbków[5].
- Kwiaty
- Obupłciowe z niepozornym okwiatem, zebrane w pęczki, grona i wierzchotki, ukazujące się przed rozwojem liści na ubiegłorocznych pędach. Kwiaty siedzące lub na szypułkach, wsparte dwoma przysadkami[6]. Działki kielicha w liczbie od 5 do 9 zrośnięte są u nasady i tworzą dzwonkowaty okwiat (płatków korony brak)[6][9]. Pręciki w liczbie od 3 do 9, zwykle z czerwonymi pylnikami. Zalążnia powstaje z pojedynczego owocolistka zwieńczona jest głęboko dwudzielną szyjką[6][9].
- Owoce
- Spłaszczone zwykle skrzydlaki otoczone dookoła płaskim, błoniastym skrzydełkiem[6][9].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)
- Rodzaj z rodziny wiązowatych (Ulmaceae) z rzędu różowców, należących do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych[2].
- Wykaz gatunków[4]
- Ulmus alata Michx.
- Ulmus americana L. – wiąz amerykański
- Ulmus × androssowii Litv.
- Ulmus bergmanniana C.K.Schneid.
- Ulmus boissieri Grudz.
- Ulmus × brandisiana C.K.Schneid.
- Ulmus castaneifolia Hemsl.
- Ulmus changii W.C.Cheng
- Ulmus chenmoui W.C.Cheng
- Ulmus chumlia Melville & Heybroek
- Ulmus crassifolia Nutt.
- Ulmus davidiana Planch.
- Ulmus elliptica K.Koch
- Ulmus elongata L.K.Fu & C.S.Ding
- Ulmus gaussenii W.C.Cheng
- Ulmus glabra Huds. – wiąz górski
- Ulmus glaucescens Franch.
- Ulmus harbinensis S.Q.Nie & G.Q.Huang
- Ulmus × hollandica Mill. – wiąz holenderski
- Ulmus × intermedia Elowsky
- Ulmus ismaelis Todzia & Panero
- Ulmus kunmingensis W.C.Cheng
- Ulmus laciniata (Herder) Mayr ex Schwapp.
- Ulmus laevis Pall. – wiąz szypułkowy
- Ulmus lamellosa C.Wang & S.L.Chang
- Ulmus lanceifolia Roxb.
- Ulmus lesueurii Standl.
- Ulmus macrocarpa Hance
- Ulmus × mesocarpa M.Kim & S.Lee
- Ulmus mexicana (Liebm.) Planch. – wiąz meksykański
- Ulmus microcarpa L.K.Fu
- Ulmus minor Mill. – wiąz pospolity
- Ulmus parvifolia Jacq. – wiąz drobnolistny
- Ulmus prunifolia W.C.Cheng & L.K.Fu
- Ulmus pseudopropinqua F.T.Wang & S.X.Li
- Ulmus pumila L. – wiąz syberyjski
- Ulmus rubra Muhl. – wiąz czerwony
- Ulmus serotina Sarg.
- Ulmus szechuanica W.P.Fang
- Ulmus thomasii Sarg.
- Ulmus uyematsui Hayata
- Ulmus villosa Brandis ex Gamble
- Ulmus wallichiana Planch.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).
- ↑ a b c Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
- ↑ a b c Ulmus L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-07-25].
- ↑ a b c d Ulmus Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].
- ↑ a b c d e f g h i j Susan L. Sherman-Broyles: Ulmus Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].
- ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 950-951. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 160. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c Władysław Bugała, Drzewa i krzewy dla terenów zieleni, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991, s. 146-147, ISBN 83-09-00013-8, OCLC 749824810.