Zandka
| Dzielnica Zabrza | |
 Aleja platanów, ul. Krakusa | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miasto | |
| Data założenia |
2. połowa XVIII wieku |
| Zarządzający |
Grzegorz Froehlich[1] |
| Powierzchnia |
1 km² |
| Populacja (2012) • liczba ludności |
|
Plan Zandki
| |
Położenie na mapie Zabrza
| |
| 50°18′29,5″N 18°47′54,6″E/50,308194 18,798500 | |
Zandka – dzielnica Zabrza, ustanowiona 17 września 2012 roku, liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Dzielnica Zandka ma powierzchnię 1 km²[2], znajduje się w centrum miasta[3]. Od południa dzielnica graniczy z linią kolejową[3], od wschodu z terenami zielonymi[3], od północy z siedzibą Urzędu Skarbowego i boiskiem[3], a od zachodu z targowiskiem[3]. Dzielnica graniczy z Centrum Południem od południa, z Biskupicami od północy i wschodu i z Centrum Północą od północy i zachodu. Granice dzielnicy przebiegają wzdłuż ulic: Antoniego Lazara, Antoniego Tomeczka, Bytomskiej, Pawła Stalmacha oraz wzdłuż torowiska linii kolejowej Gliwice – Katowice[4].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki osadnictwa w tej części miasta zwanej Małym Zabrzem[5] sięgają 2. połowy XVIII wieku – Mathias von Wilczek zlecił w 1775 roku budowę kilkunastu domów dla kolonistów w pobliżu zabrzańskiego zamku – wówczas ten teren nazywano Kolonią Zamkową[5] i miał on charakter wiejski[5]. Po wyburzeniu zamku teren zaczęto nazywać Sandkolonie (Kolonia na Piaskach, potocznie Zandka[5], od niem. Sand – piasek[5] bądź Piaski[5], Pioski[5]) od marnej gleby, która tam występuje[5]. Pierwszymi obiektami wzniesionymi pod koniec XIX wieku były budynek straży pożarnej (obecnie poza granicami dzielnicy) i budynek szkoły[6].
Wraz z rosnącą industrializacją Zabrza (powstaniem m.in. Huty Donnersmarcka) zwiększyło się zapotrzebowanie na mieszkania dla pracowników, dlatego w latach 1903–1922 zbudowano nowe osiedle na terenie Zandki w duchu miasta ogrodu[7] dla pracowników tejże huty[5]. Kompleks był przeznaczony dla robotników i urzędników[5], poza mieszkaniami obejmował bibliotekę (dziś siedziba Filharmonii Zabrzańskiej[8]), kasyno (obecnie siedziba Teatru Nowego w Zabrzu[8]), szkołę gospodarstwa domowego, basen kryty (obecnie galeria z restauracją[8]) oraz salę gimnastyczną[5]. Założono także Park Hutniczy przy hucie, będący pierwszym parkiem w obrębie Zabrza[5]. W latach 1926–1927 budynek gospody został zaadaptowany na kościół[7]. W 1927 roku wzniesiono eksperymentalny stalowy dom[7].
Podczas II wojny światowej zabudowania Zandki zostały częściowo uszkodzone w trakcie ataków, czego ślady można znaleźć przy ul. Krakusa 5[9]. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej podpalili kościół[7]. W latach 60. XX wieku rozpoczęto wznoszenie nowego kościoła pw. Ducha Świętego[7], a także zainicjowano wznoszenie nowych budynków mieszkalnych w południowo-wschodniej części osiedla[7]. Po transformacji systemowej i upadku Huty Zabrze większość mieszkań zmieniła swój status, a osiedle z braku nakładów finansowych stało się zaniedbane[10], uległo degradacji[10] i jest postrzegane jako nieatrakcyjne miejsce do zamieszkania[10], jednak zachowało swój oryginalny układ przestrzenny[7].
Historyczny zespół zabudowy osiedla Zandka został wpisany 2 sierpnia 2012 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[11]. Zandka jako dzielnica Zabrza[12] została ustanowiona 17 września 2012 roku[13] poprzez wydzielenie z obszaru dzielnicy Centrum Północ[8]. Zandka liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców (stan na 2012 rok)[11], z czego 12% było bezrobotnych (stan na 2012 rok)[14].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Obiekty historyczne:
- zabudowania gazowni (najstarsze budynki pochodzą z lat 70. XIX wieku)[15]
- zabytkowy cmentarz żydowski[16] założony w 1817 roku[8] (najstarsze nagrobki pochodzą z 1873 roku)[17]
- cmentarz ewangelicki (jeden z najstarszych nagrobków pochodzi z 1889 roku)[18]
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Brzechwy z 1901 roku[19]
- dawne przedszkole (ul. Pawła Stalmacha / Cmentarna), obecnie siedziba Straży Miejskiej z 1912 roku[20]
- zabytkowy zespół zabudowy mieszkaniowej przy ul. Pawła Stalmacha (z 1912 roku), Krakusa (z lat 1909–1916), Antoniego Lazara i ks. Antoniego Tomeczka[21]
- stalowy dom z 1927 roku[22] przy ul. Cmentarnej[23]
Pozostałe obiekty:
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Budynek gazowni (2013) -
Cmentarz żydowski (2007) -
Cmentarz ewangelicki (2010) -
Budynek szkoły podstawowej nr 2 (2013) -
Ul. Krakusa 13 (2012) -
Ul. Norberta Bończyka 3-3a (2012) -
Ul. Bytomska 3 (2012) -
Dawne przedszkole (2016) -
Ulica Pawła Stalmacha zimą -
Stalowy dom (2012) -
Ul. Cmentarna 19a-b (2010) -
Ul. Antoniego Lazara 4 (2010) -
Ul. ks. Antoniego Tomeczka 8 (2010) -
Ul. Franciszka Siedleckiego 1 (2012) -
Kościół pw. Ducha Świętego (2012)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Dzielnica Śródmieście – Skład Osobowy [online], bip.miastozabrze.pl [dostęp 2023-08-30].
- ↑ Dzielnica Zandka – Statut Dzielnicy [online], bip.miastozabrze.pl [dostęp 2023-08-30].
- ↑ a b c d e Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 50.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 92–93.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 51.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 54.
- ↑ a b c d e f g Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 55.
- ↑ a b c d e Zabrze chce utworzyć nową dzielnicę z zabytkowym osiedlem [online], dzieje.pl [dostęp 2023-02-27] (pol.).
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 52.
- ↑ a b c Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 53.
- ↑ a b Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 93.
- ↑ Dzielnice – Miasto Zabrze – Portal gov.pl [online], Miasto Zabrze [dostęp 2023-02-26] (pol.).
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 92.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 103.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 86.
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 7 października 2022 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2022-10-14].
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 87.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 88.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 78.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 79.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 84.
- ↑ Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 80.
- ↑ Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 300.
- ↑ Instytut Gość Media, Kościół na Zandce [online], Instytut Gość Media, 20 października 2016 [dostęp 2023-02-27].
- ↑ Kąpielisko ATV, KS „Stal” koło „Huty Zabrze”. [online], Historia Zabrza, 12 listopada 2019 [dostęp 2023-02-27] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Innowacyjność a tożsamość miejsca w rewitalizacji obszarów miejskich: [Zandka], Magdalena Żmudzińska-Nowak (red.), Gliwice: Politechnika Śląska. Wydział Architektury, 2012, ISBN 978-83-926402-9-5, OCLC 827729397 [dostęp 2023-02-27].
| Dzielnice | |
|---|---|
| Osiedla mieszkaniowe | |
| Dawne gminy (wsie) |
