Zespół zabudowy szybu „Pułaski”
 nr rej. A/1384/89 z 20 marca 1989 roku
| |
 Zespół zabudowy od strony ulicy Szopienickiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku |
zespół zabudowy szybu |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Inwestor | |
| Rozpoczęcie budowy |
1903 |
| Ukończenie budowy |
1911 |
| Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°14′19,060″N 19°04′39,652″E/50,238628 19,077681
| |
Zespół zabudowy szybu „Pułaski” – zespół zabytkowych budynków szybu „Pułaski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” w Katowicach, położonych przy ulicy Szopienickiej w granicach dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w pobliżu zabytkowego osiedla patronackiego Nikiszowiec.
Kompleks budynków został zaprojektowany przez berlińskich architektówː Emila i Georga Zillmannów. Powstał w latach 1903–1911 w stylu eklektycznym, z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących. Do 1935 roku szyb nosił nazwę „Carmer”. Na kompleks ten składają się zabytkowe budynkiː nadszybie z wieżą wyciągową, sortownia, maszynownia, kuźnia, warsztat mechaniczny, stolarnia, cechownia oraz łaźnia.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początek wieku XX był bardzo korzystny dla rozwoju górnictwa węgla kamiennego. W tym czasie władze kopalni „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”) postanowiły sięgnąć po złoża z pola „Reserve”. Rozpoczęto wówczas głębienie nowych szybów. Jako pierwszy, w latach 1903–1910 powstał podwójny szyb wydobywczy „Carmer” (późniejszy „Pułaski”) o głębokości 450 m. W tym czasie powstało nadszybie, nad którym postawiono stalową wieżę szybową. W tym czasie powstały również budynki cechowni, łaźni robotniczej, stolarni, warsztatu mechanicznego z kuźnią. W hali zbornej postawiono mozaikowy ołtarz św. Barbary. Zbudowano również dwa budynki, w których zainstalowano nowoczesne maszyny wyciągowe, dostarczone w 1906 roku przez firmę Siemens-Schuckertwerke z Berlina. Pierwsza z nich wyposażona była w dwa silniki o łącznej mocy 2050 KM. Mogła ona ciągnąć ładunki o masie 4,4 t z maksymalną prędkością 15 m/s. Druga z nich, przeznaczona była wyłącznie do wydobycia, była napędzana dwoma silnikami elektrycznymi o mocy 1025 KM. Wydajność wynosiła 2,2 t przy maksymalnej prędkości 15 m/s. Prąd stały dostarczały dwie przetwornice, ulokowane w hali przetwornic, która znajdowała się pomiędzy maszynowniami. Cały kompleks zaprojektowali Emil i Georg Zillmannowie[1].
Szyb nazwano na cześć Friedricha von Carmera, który zasiadał w Kolegium Reprezentantów spółki Georg von Giesches Erben[1].
W 1904 roku do szybu „Carmer” doprowadzono bocznicę kolejową[2], zaś w latach 1909–1911 został on rozbudowany o dwie nowe sortownie[3]. Od 1910 roku szyb „Carmer” był częścią Ruchu II Wildensteinsegen Südfeld (południowy; poziom 450 m) oraz III Morgenroth-Feld (poziom 250-290 m)[4]. W latach 1914–1916 na poziomie 350 m powstało podszybie. W tym samym okresie powstała również nowa stolarnia wraz z suszarnią drewna[5].
W 1922 roku kopalnia „Giesche” (wraz z nią szyb „Carmer”) znalazła się na terenie państwa polskiego[5]. Kontynuowano prace modernizacyjne. W 1924 roku szyb „Carmer” pogłębiono do poziomu 521 m, zaś w 1926 roku rozpoczęto prace nad szybem 500 m, które wstrzymano w 1929 roku w związku ze spadkiem zapotrzebowania na węgiel kamienny[6]. W czasie trwającego wielkiego kryzysu gospodarczego, z uwagi na brak popytu na węgiel kamienny, w 1932 roku szyb „Carmer” został unieruchomiony[7]. W 1935 roku przemianowano jego nazwę na „Pułaski”[8]. Wydobycie węgla kamiennego z szybu wznowiono w czasie II wojny światowej, w dniu 1 listopada 1940 roku. w tym czasie uruchomiono również sortownię. Kontynuowano wówczas budowę poziomu 500 m[9]. Od 1 lutego 1943 roku kopalnie podzielono na trzy ruchy, w tym na Ruch Carmer[9].
W czasach Polski Ludowej, w 1964 roku, powstał taśmociąg łączący powstały w tym czasie szyb „Roździeński” w Giszowcu z sortownią szybu „Pułaski”[10]. W latach 70. XX wieku do zespołu budynków szybu dobudowano łaźnię oraz budynek administracyjny[2]. W 1986 roku, po likwidacji szybu „Wilson II”, szyb „Pułaski” był jednym z ośmiu szybów kopalni Wieczorek. Był on wówczas częścią Ruchu II[11]. W dniu 20 marca 1989 roku zespół zabudowy szybu Pułaski wpisano do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89[12].
W 2010 roku szyb „Pułaski” był jednym z dwóch szybów wydobywczych kopalni (drugim był „Roździeński”). W 2017 roku rozpoczęto proces likwidacji kopalni „Wieczorek”, [11], a 31 marca 2018 roku kopalnia wraz z szybem „Pułaski”, została przekazana Spółce Restrukturyzacji Kopalń w celu jej likwidacji[13].
W dniu 29 lutego 2020 roku, przy udziale m.in. prezydenta Polski Andrzeja Dudy, marszałka województwa śląskiego Jakuba Chełstowskiego, wojewody śląskiego Jarosława Wieczorka i prezydenta Katowic Marcina Krupy podpisano list intencyjny dotyczący przekazania miastu Katowice kompleksu zabudowy szybu „Pułaski”, wraz z obiektami towarzyszącymi oraz ok. 20 hektarami ziemi w bezpośrednim sąsiedztwie. W miejscu szybu „Pułaski” zaplanowano powstanie centrum rozwoju nowoczesnej technologii, gier komputerowych i edukacji. W tym czasie trwały również prace związane z zasypywaniem szybu, jak również wyburzeniami budynków wchodzących w skład kopalni[14]. Na początku września 2021 roku Miasto Katowice ogłosiło konkurs na opracowanie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej dla pierwszego etapu realizacji Dzielnicy Nowych Technologii – Katowickiego HUBu Gamingowo-Technologicznego[15].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Zespół zabudowy szybu „Pułaski” Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” powstał w latach 1903–1911[12]. Autorami projektu byli berlińscy architekciː Emil i Georg Zillmannowie. Zespół stanowi cenny przykład jednorodnej architektury przemysłowej, wykazujący niewielkie przekształcenia w obrębie układu przestrzennego[2]. Sortownia oraz wieża szybowa powstały bez wyraźnego stylu architektonicznego, natomiast pozostałe obiekty zostały wykonane w stylu eklektycznym z przewagą form secesyjnych oraz historyzujących[2]. Kompleks ten jest położony przy ulicy Szopienickiej w Katowicach[12], w dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w sąsiedztwie zabytkowego osiedla patronackiego Nikiszowiec[2]. Zespół zabudowy szybu jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89[12].
W skład kompleksu wchodzą następujące obiekty:
- Nadszybie wraz z wieżą wyciągową – trzykondygnacyjny[2] budynek nadszybia ma konstrukcję stalową wypełnionej cegłą[1]. Wybudowany został na planie zbliżonym do kwadratu i pokryty dachem dwuspadowym[2]. Centralnie w nadszybiu wznosi się 40-metrowa wieża szybowa[2]. Wieża wykonana jest ze stali, na szczycie której zainstalowano dwie głowice połączone pod kątem 45 stopni[1]. Czterozastrzałowa wieża szybowa obsługuje klatkę do jazdy ludzi i skip[16].
- Sortownia – trzykondygnacyjny budynek w konstrukcji stalowej wypełnionej cegłą, powstały na planie zbliżonym do prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem[2].
- Maszynownia – zespół dwóch budynków maszynowni, położonych w centralnej części zakładu, przylegających do budynku przetwornic. Stanowią one murowane, jednokondygnacyjne budynki na planie prostokąta, kryte dachem mansardowym[2]. We wnętrzu maszynowni zachowały się maszyny wyciągowe Siemensa z 1906 roku[16]. Sam zaś budynek przetwornic jest obiektem murowanym, jednokondygnacyjnym, na planie trapezu, o zwartej bryle, kryty dachem dwuspadowym[2].
- Kuźnia i warsztat mechaniczny – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie wydłużonego prostokąta, kryty dachem mansardowym od strony zachodniej, zaś od strony wschodniej – pulpitowym. Elewacja zewnętrzna jest przyozdobiona dekoracyjnymi pasami, fryzami oraz udekorowana płaskimi lizenami oraz glazurowanymi cegiełami[2].
- Stolarnia – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym z niewielkim naświetleniem[2].
- Cechownia i łaźnia – murowany, jednokondygnacyjny obiekt na planie wydłużonego prostokąta[2], z wieżą zegarową[16]. Elewacja zewnętrzna jest licowana z dodatkiem cegły glazurowanej w kolorze zielonym. Elewacja budynku jest bogato udekorowana w formie płaskich lizen, fryzów ceglanych, łuków oraz belkowania. Budynek pokryty jest dwuspadowym dachem[2].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 184.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Mucha 2014-08-22 ↓.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 185.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 186.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 187.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 188.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 189.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 195.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 190.
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 193.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 194.
- ↑ a b c d Narodowy Instytut Dziedzictwa: Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Województwo śląskie. nid.pl, 2021-06-30. [dostęp 2021-08-23]. (pol.).
- ↑ Puls Biznesu: Kopalnia Wieczorek przekazana do likwidacji. 2018-03-31. [dostęp 2021-09-12].
- ↑ Prezydent Andrzej Duda w kopalni Wieczorek. srk.com.pl, 2020-02-29. [dostęp 2021-09-12]. (pol.).
- ↑ Urząd Miasta Katowice: KONKURS. Opracowanie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej dla I etapu inwestycji pn.: „Dzielnica Nowych Technologii - Katowicki HUB Gamingowo-Technologiczny” obejmującego adaptację i rewitalizację istniejących budynków po kopalni KWK ”Wieczorek” pod funkcje HUB-u Gamingowo-Technologicznego. bip.katowice.eu, 2021-09-06. [dostęp 2021-09-12]. (pol.).
- ↑ a b c Babak 2017-10-13 ↓.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Mateusz Babak, Eksperci zabytków techniki: szyb Pułaski w Katowicach trzeba zachować [online], dzieje.pl, 13 października 2017 (pol.).
- Adam Frużyński, Grzegorz Grzegorek, Piotr Rygus, Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, s. 99, ISBN 978-83-63780-23-4 (pol.).
- Agata Mucha, Zespół zabudowy Szybu ,,Pułaski’’ [online], zabytek.pl, 22 sierpnia 2014 (pol.).