Zielenik duży

Zielenik duży

Chloropsis sonnerati
Jardine & Selby, 1827
Samiec
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	zieleniki
Rodzaj	Chloropsis
Gatunek	zielenik duży
Podgatunki
C. s. sonnerati Jardin & Selby, 1827 C. s. zosterops Raffles, 1830
Kategoria zagrożenia (CKGZ)
zagrożony
Zasięg występowania

Zielenik duży (Chloropsis sonnerati) – gatunek ptaka z rodziny zieleników (Chloropseidae). Występuje na Półwyspie Malajskim i w części Indonezji, w tym na Jawie, którą zamieszkują przedstawiciele innego podgatunku. Zagrożony wyginięciem, głównie wskutek kłusownictwa; status tego gatunku zaczął zmieniać się w 2. dekadzie XXI wieku, kiedy zaobserwowano gwałtowny spadek liczebności.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisali William Jardine i Prideaux John Selby w 1827 w 2. tomie książki Illustrations of Ornithology. Holotyp pochodził z Jawy. Autorzy nadali nowemu gatunkowi nazwę Chloropsis sonnerati.

Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny podtrzymuje tę nazwę. Podobnie poczynili autorzy HBW, Clements Checklist of Birds of the World (2019) i listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020). Wszystkie te autorytety uznają dwa podgatunki:

• C. sonnerati sonnerati Jardin & Selby, 1827 – podgatunek nominatywny. Holotyp, który przedstawiono na tablicy barwnej oznaczonej numerem C, dostarczył wymieniony wyłącznie z nazwiska Armstrong. Trafił do Cambridge University Museum of Zoology.
• C. sonnerati zosterops Raffles, 1830 – opisany po raz pierwszy w rozdziale poświęconym zbiorom zoologicznym w Memoir of the Life and Public Services of Sir Thomas Stamford Raffles, którego autorem była Sophia Raffles, wdowa po zmarłym 4 lata wcześniej Thomasie Stamfordzie Rafflesie. Odnotowano, że jest to osobny gatunek blisko spokrewniony z C. gampsorhynchus = C. sonnerati.

Opisany z wyspy Nias podgatunek C. s. parvirostris włączany jest do C. s. zosterops.

Filogeneza

Zielenik duży jest gatunkiem siostrzanym wobec zielenika sumatrzańskiego (C. media). Dawniej uchodził on za podgatunek zielenika złotoczelnego (C. aurifrons). Jeszcze w 2005 roku w 10. tomie HBW – gdzie już został zaklasyfikowany jako gatunek – zawarto informację, jakoby miał on tworzyć nadgatunek z zielenikiem złotoczelnym. Wyniki badań filogenetycznych opublikowane w 2012 wskazują, że bliżej jest mu do zielenika dużego. Razem z nim stanowi grupę siostrzaną wobec zielenika złotoczelnego:

	C. aurifrons C. media C. sonnerati C. cyanopogon cyanopogon C. palawanensis C. cyanopogon septentrionalis C. flavipennis C. cochinchinensis C. kinabaluensis C. jerdoni C. hardwickii C. venusta

Zielenik duży i zielenik sumatrzański oddzieliły się od siebie około 3,57 mln lat temu, natomiast poszczególne podgatunki zielenika dużego – około 1,03 mln lat temu.

Morfologia

Długość ciała wynosi 18–21 cm; masa ciała samca – 42,9–48,2 g, dwóch samic – 38 i 41,2 g (C. s. zosterops). Zieleniki duże są największymi i najcięższymi przedstawicielami rodziny. Mają stosunkowo długie i mocne dzioby z zagiętą w dół końcówką. Wymiary szczegółowe dla 10 osobników z wysp Bangka i Nias (C. s. zosterops; 7 samców i 3 samice): długość skrzydła – 93–103 mm; długość ogona – 62–71,5 mm; długość skoku – 18,5–20 mm (tu wymiary dostępne są dla 9 osobników); długość górnej krawędzi dzioba od nasady w czaszce – 21,5–24,5 mm, tylko w części rogowej (nieopierzonej) – 17–20 mm.

Samica

U samców kantarek, przód głowy (łącznie z okolicami części oka) i obszar od brody do górnej części piersi są czarne. Kształt czarnego „śliniaka” jest osobniczo zmienny. Wzdłuż każdej połowy żuchwy biegnie rozpoczynająca się przy kąciku dzioba jaskrawa kobaltowa kreska. Na pokrywach skrzydłowych mniejszych obecna turkusowa plama; u C. s. zosterops ma raczej barwę zieleni chromowej. Chorągiewki zewnętrzne lotek I rzędu od P5 do P8 są słomkowożółte. Pozostała część upierzenia ma barwę intensywnie trawiastozieloną, nieco połyskliwą, jaśniejszą na spodnich partiach ciała. Przedstawicieli C. s. zosterops cechuje mniej jaskrawa zieleń upierzenia. Tęczówka ciemnobrązowa. Dziób czarniawy. Nogi łupkowe z niebieskawym lub zielonkawym nalotem. Samice wyróżniają się brakiem czarnej maski, jaśniejszą niebieską kreską po bokach nasady dzioba oraz żółtą brodą, gardłem i wąską obrączką oczną. Osobniki młodociane są do nich podobne, lecz zamiast niebieskich kresek po bokach głowy mają żółte.

Zasięg występowania

Przedstawiciele podgatunku nominatywnego występują na Jawie. Zieleniki duże z podgatunku C. s. zosterops zamieszkują obszar od południowej Mjanmy (w środkowym regionie Taninthayi) i południowo-zachodniej Tajlandia na południe po Sumatrę i okoliczne wyspy oraz na wschód po Wyspy Natuna i Borneo (w tym Brunei). Według szacunków BirdLife International tereny te pokrywają blisko 4,28 mln km². Północna granica zasięgu występowania sięga okolic równoleżnika 15°20’N w Mjanmie i 12°50’N w południowo-zachodniej Tajlandii.

Ekologia i zachowanie

Środowiskiem życia zieleników dużych są nizinne lasy wiecznie zielone, lasy porastające torfowiska (ang. peatswamp forest), bujne lasy wtórne oraz dojrzałe i wysokie dalsze od wybrzeża części namorzyn (ang. back-mangroves), współcześnie nieczęsto spotykane. Według źródła z 2010 roku współcześnie nie ma jednak doniesień o obserwacjach jakichkolwiek zieleników na pozostałych na Półwyspie Malajskim i przekształconych działalnością człowieka namorzynach. Niekiedy pojawiają się w gęsto zadrzewionych parkach (jak ogrody botaniczne w Singapurze) i na plantacjach. Odwiedzają źródła owoców w podleśnych uprawach. Ogółem odnotowywane były od poziomu morza do 1100 m n.p.m., a w północnej części Półwyspu Malajskiego – do 900 m n.p.m. Docierają do granicy górskich lasów. Podobnie do wielu innych żyjących na drzewach ptaków zieleniki duże w niewoli są najspokojniejsze, gdy mają dostęp do zielonych liści – nawet jeśli są sztuczne – w których mogą się schować. Umieszczenie w wolierze zielonej roślinności przyczynia się do stworzenia im bezpiecznego, zacisznego miejsca do życia.

Zieleniki duże najlepiej czują się wśród zielonych liści

Intensywny, płynny śpiew zieleników dużych składa się ze szczebioczących dźwięków przeplatanych terkotem, często z elementami naśladownictwa, między innymi turkuśnika indyjskiego (Irena puella). Są generalistami pokarmowymi; żywią się stawonogami, owocami i nektarem. Zbierają stawonogi z listowia, a są to między innymi duże prostoskrzydłe, modliszki, straszyki i gąsienice; goni spłoszoną zdobycz. Z owoców zjadają między innymi figi o średnicy do 35 mm oraz jagody wielu gatunków. Mniejsze owoce połykają w całości, większe po podzieleniu na kawałki. Te średniej wielkości owoce, które mają grubą skórkę, zieleniki duże przebijają dziobem i wyciskają z nich zawartość. Pożywiają się między innymi na kwiatach gązewników (Loranthus). Żerują samotnie lub w parach, mogą dołączać do wielogatunkowych stad owadożernych ptaków. W niektórych okresach roku samce mogą bronić ograniczonych źródeł owoców, także przed innymi zielenikami, w tym własnego gatunku.

Lęgi

Na Półwyspie Malajskim odnajdywano gniazda z pisklętami, jeszcze dość niedawno wyklutymi, w kwietniu i pod koniec maja, dorosłe osobniki znoszące do gniazda pokarm obserwowano na początku i pod koniec maja, a zbierające materiał gniazdowy – 1 lipca. W północnym Borneo samce z powiększonymi jądrami, co wskazuje na aktywność lęgową, były odławiane w połowie stycznia, w marcu, czerwcu i lipcu, natomiast samice, które niedawno mogły złożyć jaja – w czerwcu i w połowie października. Zieleniki duże gniazdują samotnie. Ich gniazda mają kształt czarki, umieszczone są w rozwidleniu gałęzi po zewnętrznej stronie korony drzewa, do 6 m nad ziemią. Przypominają gniazda bilbili. Brak informacji o wielkości zniesienia, rozmiarach jaj czy odchowie młodych na wolności. W Jurong Bird Park w Singapurze udało się po raz pierwszy rozmnożyć zieleniki duże w 2017. Wcześniej przebywały w jednej ptaszarni z turakami angolskimi (Tauraco erythrolophus), które niepokoiły je, i dopiero po przeniesieniu turaków zieleniki przystąpiły do rozrodu. Z 2 jaj po 14 dniach wysiadywania wykluły się pisklęta, którymi przez pierwsze 6 dni rodzice opiekowali się dobrze. 7. dnia jedno z młodych znaleziono martwe, podjęto więc decyzję o wykarmieniu drugiego ręcznie w Breeding & Research Centre. Po 16 dniach życia potrafiło usiąść na krawędzi koszyka, który zastępował gniazdo, a całkowicie się opierzyło w wieku 34 dni.

Status i zagrożenia

IUCN uznaje zielenika dużego za gatunek zagrożony wyginięciem od 2019 roku (stan w 2021). Wcześniej w 2016 otrzymał status gatunku narażonego na wyginięcie (VU, Vulnerable), a w latach 1988–2012 – gatunku najmniejszej troski (LC, Least Concern). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za spadkowy. Główną przyczyną jest kłusownictwo – zieleniki są wyłapywane i sprzedawane jako ptaki do trzymania w klatkach.

W drugiej dekadzie XXI wieku wiadomo już było, że zieleniki duże stały się bardzo rzadkie lub całkowicie zniknęły z wielu miejsc w Indonezji i na Półwyspie Malajskim, a mimo tego odłów na handel nie ustawał. Wówczas przypuszczano, że spadek liczebności postępował bardzo gwałtownie. Pod koniec XX wieku na lokalnym rynku były bardzo rzadkie. W pierwszej dekadzie XXI stawały się coraz częstsze, a następnie nagle zaczęły być wysoce pożądane przez klientów. W 2016 wiadomo było o 5 tysiącach osobnikach miesięcznie importowanych do Kalimantanu z Sarawaku. Rok później inny autor wspomniał o handlarzu sprzedającym 6 tysięcy osobników z malezyjskiej części Borneo do Kalimantanu. W Kalimantanie wypytywani o zieleniki właściciele sklepów przyznali, że popyt na nie jest bardzo wysoki, a jednocześnie bardzo trudno jest je zdobyć, cena natomiast gwałtownie wówczas (2016) rosła. W zachodniej części Jawy w 2014 jeden osobnik kosztował 44$, natomiast we wrześniu 2016 – już 99$.

Tak wysoki wzrost cen przy dużej dostępności „towaru” – na co wskazuje liczne pojawianie się zieleników dużych w miejscach sprzedaży – jest mocną przesłanką ku temu, że populacja tych ptaków jest nadmiernie eksploatowana. Według szacunków Asian Songbird Trade Specialist Group, części Species Survival Commission IUCN, w 2018 tempo spadku liczebności populacji przekraczało 50% na jedno pokolenie. Ze względu na brak perspektyw na spadek popytu lub wprowadzenie skutecznych ograniczeń działalności kłusowniczej oraz oszacowaną łatwość w wyłapywaniu zieleników dużych przez co najmniej 3 kolejne pokolenia może następować spadek liczebności na poziomie nieco przewyższającym 50% na pokolenie. Innym zagrożeniem dla tych ptaków jest wylesianie.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).