Ziemia Hurdów

Ziemia Hurdów

Las Hurdes, tierra sin pan

Gatunek	dokumentalny
Rok produkcji	1933
Data premiery	grudzień 1933
Kraj produkcji	Hiszpania
Język	hiszpański
Czas trwania	27 min
Reżyseria	Luis Buñuel

Grupa jurdanos (mieszkańców Las Hurdes) w obiektywie fotografa Venancio Gombau, przed 1908 rokiem

Ziemia Hurdów (tytuł także tłumaczony jako Ziemia bez chleba; hiszp. Las Hurdes, tierra sin pan) – 27-minutowy film dokumentalny wyreżyserowany przez Luisa Buñuela i współtworzony przez Buñuela i Ramona Acina. Scenariusz został napisany przez Buñuela, Rafaela Sancheza Venturę i Pierre Unika, a operatorem kamery był fotograf Eli Lotar.

Film powstał pomiędzy 23 kwietnia a 22 maja 1932 roku. Był to pierwszy stricte hiszpański film w karierze Buñuela i jedyny film dokumentalny, jaki nakręcił. Film skupia się na hiszpańskim regionie Las Hurdes, górzystej krainie wokół miasta La Alberca na dalekiej północy prowincji Estremadura, i skrajnym ubóstwie jego mieszkańców, którzy żyją w takim zacofaniu i odcięciu od świata, że nieznany jest im nawet wynalazek wypieku chleba.

Surrealistyczny film, przedstawiający skrajną biedę i zacofanie hiszpańskiej prowincji, wzbudził w Hiszpanii skrajne emocje, a w latach 1933–1936 obowiązywał zakaz jego pokazywania w kinach republikańskiej Hiszpanii. Współczesny filmowiec i historyk filmu Jeffrey Ruoff uznał obraz Bunuela za rewolucyjny i wyprzedzający swoją epokę.

Produkcja

Głównym źródłem pieniędzy na realizacje filmu były rządowe dotacje przyznane za zatrudnienie do filmu osieroconych dzieci. Buñuel stworzył ten film po przeczytaniu badań etnograficznych pt. Las Jurdes: étude de géographie humaine napisanych w 1927 roku przez Maurice'a Legendre. Przyjął surrealistyczne podejście do idei antropologicznej ekspedycji. W rezultacie powstał film, w którym ekstremalne opisy narratora o ludzkim nieszczęściu kontrastują z jego niezainteresowanym i płytkim sposobem bycia.

Buñuel mawiał: „byłem w stanie sfilmować Las Huerdes dzięki Amonowi Racidowi, anarchiście z Huesca, który pewnego dnia w kawiarni w Saragossie powiedział mi: Luis, jeżeli kiedykolwiek wygram na loterii pieniądze, przeznaczę dla ciebie, abyś mógł zrobić film. Wygrał 100 tysięcy peset i 20 tysięcy na zrobienie mojego filmu”.

Ten film jest dokumentem parodiującym kręcone w tym czasie przesadzone dokumenty podróżnicze opowiadające o Saharze. Jednym z celów Buñuela było ukazanie, że w Hiszpanii również jest kilka okropnych obiektów na dokumenty tego typu.

Film był niemy, kiedy Buñuel kręcił go w pierwotnej wersji. Za tło muzyczne służyły fragmenty czwartej symfonii Johanesa Brahmsa. Narracja francuskiego aktora Abla Jacquina została dodana w Paryżu w 1935 roku.

Podczas kręcenia filmu zostały zabite dwa zwierzęta. Pierwszym z nich był osioł posmarowany miodem i pożądlony na śmierć przez pszczoły. Innym zwierzęciem była kozica górska zastrzelona przez ekipę filmową na potrzeby następnej sceny.

Premiera i zapis cenzorski

Premiera odbyła się w grudniu 1932 w madryckim Pałacu Prasy (hiszp. Palacio de Prensa). Na częściowo prywatny pokaz zaproszono całą śmietankę intelektualną stolicy Hiszpanii. Pokazowi filmu w jego pierwszej jeszcze wersji, towarzyszyła muzyka puszczana z gramofonu oraz komentarz narratora odczytywany osobiście przez samego Buñuela. Podczas premierowego pokazu doszło do scysji między reżyserem a Gregorio Marañónem, dawnym asystentem króla Alfonsa XIII Burbona podczas jego podróży do regionu Las Hurdes w 1922 roku i byłym dyrektorem Królewskiego Patronatu (hiszp. Patronato Real), organizacji powołanej wkrótce po podróży w celu poprawy sytuacji mieszkańców regionu.

W jej wyniku siły konserwatywne doprowadziły do zakazu rozpowszechniania obrazu na terenie całej Hiszpanii. Oficjalnym powodem zapisu cenzorskiego było „szkalowanie dobrego imienia narodu hiszpańskiego”.

Dalsze prace

Mimo oficjalnego zakazu, film bywał wyświetlany na zamkniętych pokazach, m.in. w czerwcu 1934 w Saragossie. Dokument pokazywano również we Francji, gdzie spotkał się z bardzo pozytywnym przyjęciem. W prasie hiszpańskiej ukazywały się również recenzje filmu, w dużej mierze podkreślające jego rewolucyjny charakter i wyjątkowe walory artystyczne. Dziennikarz Francisco Marroquí pisał, że Buñuelowi udało się „trafić w sam nerw tego, czym jest dokument”:

Głód, głód Las Hurdes. Tragedia prostych ludzi. Głód, zmęczenie i śmierć. Życie nie ma im nic więcej do zaoferowania. Z jakiego tajemniczego powodu trzymają się tej przeklętej ziemi ci, którym nie ma ona nic do zaoferowania? Zadajemy sobie to pytanie gdy już budzimy się z koszmaru, w który wpędził nas film Buñuela. Film, podobnie jak książka Legendre, powstały z miłości. Wystarczy chwilę zadumać się nad tą pieską egzystencją by poczuć falę współczucia. Ten dokument mówi sam za siebie. Pokazując dokładnie rzeczywistość Buñuel osiągnął przeistoczenie faktu w ideę. Dotknął samego nerwu tego, czym jest dokument.

Francisco Marroquí

Pojawiają się jednak również głosy oskarżające Buñuela o sprzeniewierzenie się idei filmu dokumentalnego, spreparowanie lub zmyślenie kilku scen, w szczególności pożarcia osła przez pszczoły oraz pogrzebu dziecka.

W tym czasie Buñuel pracował w Paryżu wraz z Pierre Unikiem nad komentarzem, który kilka lat później przybierze formę narracji dodanej do filmu podczas jego udźwiękowienia.

Zakaz zniesiono dopiero w kwietniu 1936, gdy do władzy w Republice Hiszpańskiej doszły siły bardziej postępowe. Po zwycięstwie wyborczym Frontu Ludowego zapis cenzorski zdjęto i już pod koniec kwietnia obraz znów trafił na ekran madryckiego kina Cinestudio Imagen w Pałacu Prasy. Wznowienie wyświetlania filmu wywołało nową falę pochlebnych recenzji, których autorzy często podkreślali, że film jest zalążkiem nowej ery w kinie hiszpańskim i może stać się zaczynem, z którego wyrośnie zupełnie nowa szkoła hiszpańskiego dokumentu. Nadzieje te ostatecznie nie ziściły się z powodu wybuchu hiszpańskiej wojny domowej.

Recepcja

W czasie hiszpańskiej wojny domowej film Buñuela wykorzystywano poza granicami Hiszpanii do oczerniania strony frankistowskiej jako wspierającej nędzę i zacofanie. Tym samym region Las Hurdes połączony został w świadomości wielu odbiorców z istniejącą od wieków tzw. czarną legendą Hiszpanii (leyenda negra española).

Film świadomie polemizował również z ckliwą i sentymentalną historią wizyty w regionie Las Hurdes króla Hiszpanii w 1922 roku. Hiszpanie zapamiętali z niej głównie utrwalone w dziesiątkach reportaży, zdjęć i innych tekstów kultury przedstawienia płaczącego króla, wzruszonego dolą mieszkańców tego regionu. Z wizyty tej nie wynikło jednak dla nich nic konkretnego. Tymczasem, jak podnosiła ówczesna krytyka, film Buñuela przedstawiał biedę i cierpienia mieszkańców Las Hurdes w sposób arcyrealistyczny i naturalistyczny, bez zbędnych upiększeń czy łatwych rozwiązań. Zakrawa na ironię fakt, że premiera i zapis cenzorski zbiegły się w czasie z ponowną wizytą króla w regionie, która jednak potwierdziła, że mimo środków podjętych dekadę wcześniej, region ten nadal jest zacofany, dotknięty biedą, chorobami i głodem.

Krytycy podkreślali również, że tylko pozornie w filmie tym Buñuel odszedł od surrealizmu: los biedoty mieszkającej w odizolowanej od reszty świata krainie przedstawiony jest w sposób realistyczny, ale za pomocą realistycznych środków autor osiąga to, co surrealiści chcieli osiągnąć od dawna za pomocą środków „pokrętnych”.

Obsada

• Abel Jacquin (głos)
• Alexandre O'Neill (głos)

Linki zewnętrzne

• Ziemia Hurdów w bazie Filmweb