Prusznik
 Ceanothus foliosus | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
prusznik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Ceanothus Linnaeus Sp. Pl. 195. 1 Mai 1753[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
C. americanus L.[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Prusznik (Ceanothus L.) – rodzaj roślin z rodziny szakłakowatych (Rhamnaceae). Obejmuje 58[5], 59[4] do 62[6] gatunków (różne liczby zaliczanych tu gatunków wynikają głównie z różnej liczby włączanych taksonów pochodzenia mieszańcowego powstających bardzo łatwo w obrębie tego rodzaju zarówno w naturze, jak i w uprawie)[7]. Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Amerykę Północną od Panamy do Kanady[5][4], brak tych roślin na Antylach, na Alasce, w północnych terytoriach i niektórych prowincjach Kanady (w tym m.in. na Nowej Fundlandii i Labradorze oraz w Nowej Szkocji)[4]. Centrum zróżnicowania stanowią Stany Zjednoczone, gdzie rośnie ich 51 gatunków, przy czym 42 to endemity kalifornijskiej prowincji florystycznej, a tylko trzy występują wyłącznie na wschód od Gór Skalistych[5].
Wiele gatunków uprawianych jest jako mało wymagające w stosunku do gleby rośliny ozdobne[8]. Cenione są z powodu swych efektownych, niebieskich kwiatostanów. Wyselekcjonowano ponad 200 odmian uprawnych w obrębie tego rodzaju, w tym uznawane za najpiękniejsze rośliny kwitnące na niebiesko w ogrodach[7][9]. Popularne są w uprawie w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii. W Polsce uprawiane są bardzo rzadko, głównie gatunki najbardziej mrozoodporne: prusznik amerykański, jajolistny i blady Ceanothus × pallidus[9]. Liście prusznika amerykańskiego stosowane były przez Indian do sporządzania naparów, podobnie jako zamiennik herbaty stosowane były przez wojska walczące w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych[7][8]. Wykorzystywano je także w ziołolecznictwie[7].
Naukowa nazwa rodzajowa pochodzi od greckiej nazwy keanothus, użytej przez Dioskurydesa dla niezidentyfikowanej, kolczastej rośliny[5].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
- Pokrój
- Krzewy osiągające różną wysokość, od płożących po prosto wzniesione[9][8], rzadko także niewielkie drzewa do 7 m wysokości[8]. Często cierniste[8]. Pąki okryte łuskami[5].
- Liście
- Zimozielone lub opadające zimą, skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe[8][10][9], czasem na krótkopędach skupione w pęczki[5]. Przylistki obecne[5]. Blaszka osiąga zwykle od 2 do 8 cm, rzadziej bywa dłuższa[9], jest płytko ząbkowana[8]. Użyłkowanie pierzaste lub z nasady blaszki odchodzą trzy główne wiązki[8].
- Kwiaty
- Obupłciowe[8], drobne[9], skupione po kilka w wierzchotkowate baldaszki tworzące złożone grona i baldachy[10]. Hypancjum płytkie, miseczkowate do półkulistego[10] o średnicy do 5 mm[5]. Działek kielicha jest 5, są one barwne (białe, niebieskie, fioletowe do różowych[5]), i zwykle zaostrzone[8], zagięte do wewnątrz lub rzadziej rozpostarte[5]. Płatki korony w liczbie pięciu (u C. jepsonii zwykle 6[5]) są kapturkowate, białe, różowe do niebieskich (ten ostatni to kolor wyjątkowy wśród szakłakowatych)[10][8]. Pręcików jest pięć[8] lub 6[5], wyrastają naprzeciw płatków, a ich nitki są spłaszczone[8]. Zalążnia wpół dolna, trój- lub czterokomorowa, otoczona pierścieniem dysku miodnikowego[10]. Szyjki słupka trzy (u C. jepsonii cztery) zrośnięte u nasady[5].
- Owoce
- Drobne[9] torebki okryte skórzastą owocnią[5], otwierające się gwałtownie[10] trzema klapami[8] i zawierające 3–4 nasiona. Nasiona u niektórych gatunków z okazałym elajosomem[10].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
Rośliny drzewiaste o kwiatach miododajnych[9] zapylanych przez pszczoły i muchówki[8]. Kwitnienie następuje w ciągu lata, ale u niektórych gatunków trwa długo, nawet do października[9]. Owoce gwałtownie otwierając klapy rozrzucają nasiona wykorzystując mechanizm balistyczny. Nasiona zaopatrzone w elajosom rozprzestrzeniane są także przez mrówki[10]. Gatunki z podrodzaju Cerastes rozprzestrzeniają się tylko z nasion, ale te z podrodzaju Ceanothus często tworzą odrosty korzeniowe[5].
Pruszniki stanowią częsty i nierzadko dominujący składnik chaparralu[7][8][5] oraz podszytu w lasach[5]. Rosną na różnych siedliskach[5], w tym zasiedlają nagie gleby na stokach, a ułatwia im to obecność na korzeniach brodawek korzeniowych, w których żyją promieniowce z rodzaju Frankia, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu[8][5]. Niektóre gatunki przywiązane są do siedlisk powstających na serpentynitach lub gabro[5].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Jeden z rodzajów z rodziny szakłakowatych (Rhamnaceae). Ma niejasną pozycję systematyczną w obrębie podrodziny Ziziphoideae Luersson[2]. Największe różnicowanie w obrębie rodzaju nastąpiło w ciągu ostatnich 6 milionów lat, przy czym następowało, zanim Kalifornia znalazła się pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego kształtującego siedliska współcześnie preferowane przez wiele gatunków z tego rodzaju[2].
W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa podrodzaje[5]:
- Ceanothus subg. Ceanothus – przylistki cienkie i opadające, liście skrętoległe o blaszkach zwykle cienkich, rzadziej skórzastych, kwiatostany zwykle groniaste, wiechowate, rzadko baldachokształtne.
- Ceanothus subg. Cerastes – przylistki grube i trwałe, liście zwykle naprzeciwległe (skrętoległe tylko u C. verrucosus i C. megacarpus), kwiatostany zwykle baldachokształtne.
- Wykaz gatunków według Plants of the World[4]
- Ceanothus americanus L. – prusznik amerykański[9]
- Ceanothus arboreus Greene
- Ceanothus arcuatus McMinn
- Ceanothus × bakeri Greene ex McMinn
- Ceanothus bolensis S.Boyd & J.E.Keeley
- Ceanothus buxifolius Willd. ex Schult. & Schult.f.
- Ceanothus caeruleus Lag. – prusznik błękitny[9]
- Ceanothus confusus J.T.Howell
- Ceanothus × connivens Greene
- Ceanothus cordulatus Kellogg
- Ceanothus crassifolius Torr.
- Ceanothus cuneatus (Hook.) Nutt.
- Ceanothus cyaneus Eastw.
- Ceanothus decornutus V.T.Parker
- Ceanothus × delileanus Spach – prusznik niebieski[11]
- Ceanothus dentatus Torr. & A.Gray – prusznik kwiecisty, p. ząbkowany[9]
- Ceanothus depressus Benth.
- Ceanothus divergens Parry
- Ceanothus diversifolius Kellogg
- Ceanothus fendleri A.Gray – prusznik Fendlera[9]
- Ceanothus ferrisiae McMinn
- Ceanothus × flexilis McMinn
- Ceanothus foliosus Parry
- Ceanothus fresnensis Dudley ex Abrams
- Ceanothus gloriosus J.T.Howell
- Ceanothus griseus (Trel.) McMinn
- Ceanothus hearstiorum Hoover & Roof
- Ceanothus herbaceus Raf. – prusznik jajolistny[9]
- Ceanothus × humboldtensis Roof
- Ceanothus impressus Trel.
- Ceanothus incanus Torr. & A.Gray
- Ceanothus integerrimus Hook. & Arn.
- Ceanothus jepsonii Greene
- Ceanothus lemmonii Parry
- Ceanothus leucodermis Greene
- Ceanothus × lobbianus Hook.
- Ceanothus × lorenzenii (Jeps.) McMinn
- Ceanothus maritimus Hoover
- Ceanothus martini M.E.Jones
- Ceanothus masonii McMinn
- Ceanothus megacarpus Nutt.
- Ceanothus × mendocinensis McMinn
- Ceanothus microphyllus Michx.
- Ceanothus ochraceus Suess.
- Ceanothus oliganthus Nutt.
- Ceanothus ophiochilus S.Boyd, T.Ross & Arnseth
- Ceanothus otayensis McMinn
- Ceanothus palmeri Trel.
- Ceanothus papillosus Torr. & A.Gray
- Ceanothus parryi Trel.
- Ceanothus parvifolius (S.Watson) Trel.
- Ceanothus pauciflorus DC.
- Ceanothus pendletonensis D.O.Burge, Rebman & M.R.Mulligan
- Ceanothus perplexans Trel.
- Ceanothus pinetorum Coult.
- Ceanothus prostratus Benth.
- Ceanothus pumilus Greene
- Ceanothus purpureus Jeps.
- Ceanothus × regius (Jeps.) McMinn
- Ceanothus roderickii W.Knight
- Ceanothus × rugosus Greene
- Ceanothus sanguineus Pursh
- Ceanothus serpyllifolius Nutt.
- Ceanothus × serrulatus McMinn
- Ceanothus sonomensis J.T.Howell
- Ceanothus spinosus Nutt.
- Ceanothus thyrsiflorus Eschw. – prusznik laskokwiat, p. płożący[11]
- Ceanothus tomentosus Parry
- Ceanothus × vanrensselaeri Roof
- Ceanothus × veitchianus Hook.
- Ceanothus velutinus Douglas ex Hook.
- Ceanothus verrucosus Nutt.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-12-15] (ang.).
- ↑ a b Ceanothus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-15].
- ↑ a b c d e Ceanothus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. [dostęp 2019-12-15].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Clifford L. Schmidt, Dieter H. Wilken: Ceanothus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-14].
- ↑ Ceanothus. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-12-14].
- ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 175, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 338. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 81-83. ISBN 83-01-11074-0.
- ↑ a b c d e f g h K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VI. Flowering Plants. Dicotyledons. Heidelberg: Springer, 2004, s. 324. ISBN 978-3-642-05714-4.
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 54, ISBN 978-83-62975-45-7.