Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Budynek duszpasterstwa jezuitów
Symbol zabytku nr rej. A/3140/112 z 14.02.1962[1]
Ilustracja
Budynek duszpasterstwa jezuitów we Wrocławiu (widok na wschodnią stronę)
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Miejscowość

Wrocław

Adres

Plac Biskupa Nankiera 17

Kondygnacje

trzy

Rozpoczęcie budowy

po 1236

Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Budynek duszpasterstwa jezuitów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Budynek duszpasterstwa jezuitów”
51,112819°N 17,036462°E/51,112819 17,036462
Multimedia w Wikimedia Commons

Budynek duszpasterstwa jezuitów, dawny szpital św. Elżbiety, a następnie szpital św. Macieja – zabytkowy budynek znajdujący się przy placu biskupa Nankiera 17 we Wrocławiu; obecnie siedziba Zakładu Narodowego im Ossolińskich (administracja i księgowość).

Historia[edytuj | edytuj kod]

Widok na budynek szpitala od strony zachodniej

Dawny szpital wzniesiony na terenie kurii książęcej, pierwotnie pod wezwaniem św. Elżbiety (do 1257 roku), a następnie św. Macieja stanowił część większego kompleksu, w skład którego wchodziły dwa konwenty franciszkańskie, jeden linii żeńskiej (św. Klary) i jeden męskiej (św. Jakuba). Budynek został ufundowany przez księżnę Annę, żonę Henryka II Pobożnego w latach 1241–1242[2][3][4] (Jan Wrabec mylnie podaje datę 1253[a][6]), choć prawo do wzniesienia inwestycji miała cała rodzina monarsza, czyli również synowie Anny, Henryk i Władysław[7]. Szpital został wybudowany na wzór praskiego szpitala św. Franciszka[4]. Kompleks oddano pod opiekę sprowadzonego z Czech Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, którzy wznieśli przy szpitalu klasztor. Zakon sprawował pieczę nad szpitalem i opiekował się ubogimi[8]. W XIII wieku dobroczynna funkcja zakonu przestała być pierwszoplanową działalnością, a w 1292 roku zlikwidowana została linia żeńska zakonu. Dzięki fundacji księżnej Anny powstała nowa gałąź Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, związana ściśle z domem wrocławskim. Mistrz szpitala dysponował wówczas licznymi dobrami krzyżowców, m.in. dobrami z nadania książęcego potwierdzonymi w 1253 roku, tj. sześcioma[2] lub siedmioma[9] wioskami koło Kluczborka i Wrocławia[b], wrocławską parafią św. Elżbiety i młynem nad Odrą[2]. Z biegiem kolejnych lat dobra szpitalne powiększyły się: na początku XV wieku było to już dziesięć wsi wokół Wrocławia[c] oraz kompleks nieruchomości wokół szpitala, czyli młyn, browar i spichlerz nad Odrą, kościół św. Agnieszki (niezachowany) i otaczające go domy; zakon dysponował również kluczami do bramy św. Macieja. W XVI wieku powiększała się liczba podopiecznych mieszkających w szpitalu: z 30 osób w 1507 roku do 80 w 1525[d]. W 1810 roku nastąpiła sekularyzacja zakonu[2].

W 1807 roku w budynku umieszczono szkołę[10]. Budynek był wyposażony w kuchnię, łaźnię, cztery świetlice i rozmównicę[6]. Po rozwiązaniu zakonu dawny budynek szpitalny użytkowany był przez parafię św. Macieja[3]. W 2000 roku właścicielem budynku zostały Zakłady Narodowe im. Ossolińskich[10].

Opis architektoniczny[edytuj | edytuj kod]

Zachowany renesansowy portal na wschodniej fasadzie budynku

Budynek szpitala został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta[11], z wejściem głównym od strony wschodniej i miał, zachowany do czasów obecnych, średniowieczy układ dwóch równoległych do siebie budynków rozdzielonych wąskim podwórzem. Taki układ związany był z ówczesnym podziałem na część żeńską i męską. Z okresu średniowiecznego zachowały się gotyckie cegły w części południowo-zachodniej oraz rzygacz w przyporze prezbiterium kościoła św. Macieja z lat 1310–1330. W 1570 roku, w okresie, gdy szpitalem zarządzał mistrz Bartholomäus Mandel, budynkowi wymieniono dach[3][5] i odrestaurowano młyn[6]. W 1581 roku miał miejsce remont dostosowujący pomieszczenia do lokatorów. Z XVI wieku zachował się blendowany dekorowany szczyt na drugiej kondygnacji północnej – obecnie sala audiowizualna. Prawdopodobnie był to pierwotny szczyt wewnętrzny szpitala, wykorzystany podczas budowy „nowego” szpitala w 1670 roku. Do tego czasu budynek miał częściowo konstrukcję szachulcową[10][5].

Nowy szpital, jak zaczęto go nazywać, został wystawiony dzięki staraniom mistrza Paulusa Blachnika[5]. Był to budynek bez podpiwniczenia, o innym układzie wewnętrznym niż „stary szpital”, jednotraktowy z podziałem na trzy duże sale. Całość pokrywały trzyprzęsłowe sklepienia krzyżowo-żebrowe zastąpione później żelbetowym stropem[10]. Na parterze nowego szpitala znajdowała się kuchnia, pokój szafarki, łaźnia i duża sala (wszystkie te pomieszczenia pokryte były sklepieniem) oraz cztery pokoje – zapewne bez sklepień. Pomiędzy kuchnią i łaźnią prawdopodobnie było przejście w stronę klasztoru klarysek. Na piętrze znajdowała się sala do nauki oraz sześć sypialni dla uczniów. W starym budynku szpitala, na jego parterze, urządzono dziesięć sypialni, a na piętrze osiem sypialni i dwie izby mieszkalne nakryte dwukondygnacyjnym szczytem. Od strony klasztoru Klarysek do budynku przylegała dobudówka z trzema dodatkowymi pokojami, będącymi prawdopodobnie izolatkami dla ciężej chorych. Szpital, jak i pomieszczenia dodatkowe, widoczne są na rysunkach Friedricha Bernharda Wernera z 1759 roku[5].

W 1807 roku na fundamentach starego szpitala wzniesiono nowy budynek szkoły w stylu klasycystycznym; w 1823 został on dodatkowo nadbudowany, a budulec prawdopodobnie pochodził z rozebranego budynku nowego szpitala[5][10].

Po 1945 roku[edytuj | edytuj kod]

Znak Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, fasada zachodnia budynku. Data 1807 i skrótowiec S.M.H. (Sancti Martini Hospitalis)związany jest z wzniesieniem w tym roku nowej szkoły

W latach 1969 i w 1972 rozebrano drugą kondygnację północnego skrzydła, nakrywając go płaskim dachem, a w północnej części wstawiono stalowe drzwi garażu[5]. W elewację wschodnią wmontowano w miejsce późnobarokowo-klasycystycznego portalu, z charakterystycznym klińcem w kluczu łuku, renesansowy portal przeniesiony z kamienicy znajdującej się przy ulicy Szewskiej 5[5]. Obecny kształt południowej części budynku, w której znajdowała się szkoła, a następnie plebania pochodzi z drugiej dekady XIX wieku i prawdopodobnie związany jest z rozbiórką „nowego szpitala” w 1823 roku i nadbudową „starego szpitala”. Z tego okresu zachowały się lukarny w dachu oraz płytki ryzalit w ścianie zachodniej[e], zdwojony gzyms pod oknami drugiej kondygnacji. Do 2006 roku z tego okresu zachowała się drewniana XIX wieczna klatka schodowa z balustradą w formie kratownicy[10].

W 2000 roku został przeprowadzony kolejny remont budynku i jego adaptacja według projektu Andrzeja Kamińskiego[3]. W 2006 roku podwyższono i przedłużono dawny garaż przylegający od strony północnej do skrzydła szpitala[10].

Obecnie (2022) budynek plebanii składa się z dwóch części: wyższej południowej, przylegającej szczytem do pl. Nankiera, oraz północnej, będącej reliktem dawnego budynku szpitalnego. Wschodnia ściana budynku stanowi część skrzydła i jest lekko zakrzywiona zgodnie z łukiem Zaułka Ossolińskich. Bezpośrednio do północno-zachodniego narożnika budynku gospodarczego przylega ściana, wtórnie odgradzająca podwórze usytuowane między dawnym klasztorem i szpitalem. Do 2002 roku wejście do budynku było od strony wschodniej; od strony północnej przylega do budynku część gospodarcza z wjazdem garażowym i wejściem od strony zachodniej. Ściana zamykająca podwórze od strony północnej ma osobne drzwi wejściowe – kute, żelazne, z rombowo ukształtowaną taśmą nitowaną i antabą renesansową. W latach 2005–2006 wykonano remont i adaptację północnej części budynku dla potrzeb Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich. Dla powiększenia kubatury podniesiono o jedną kondygnację i przedłużono dawny garaż przylegający od strony północnej do głównego skrzydła szpitala[5]. W tym samym czasie sala audiowizualna na pierwszym piętrze została powiększona i otrzymała drewniany strop imitujący typowy strop średniowiecznej sali szpitalnej[10]. Podczas rewitalizacji usunięto charakterystyczne lukarny oraz zakryto odkryte podczas badań architektonicznych fragmenty XIII-wiecznych wątków ceglanych ścian[5].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Data ta była jedynie aktem poświadczającym własność szpitala przypadająca synom Anny[5]
  2. ↑ Były to Boguszyce, Mokronos, Siechnice, Bierdzany, Kamieniec, Siedlec i Osobowice. Dwie ostatnie wsie szybko przestały być własnością krzyżowców[7]
  3. ↑ Groblice zakupione w 1393, Gajków (1393) i Marcinkowice (1397)[7]
  4. ↑ W kolejnych wiekach ta liczba znacznie zmniejszyła się. W 1691 i w 1810 roku liczba podopiecznych spadła do dziesięciu. Liczba zakonników nigdy nie przekroczyła czterdziestu pięciu[6]
  5. ↑ Eysymontt twierdzi że lukarny pochodzą z okresu lat 30. XX wieku[5]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2018-05-21].
  2. ↑ a b c d Harasimowicz 2006 ↓, s. 873.
  3. ↑ a b c d Harasimowicz 1997 ↓, s. 260.
  4. ↑ a b Słoń 2000 ↓, s. 132.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k Rafał Eysymontt: Średniowieczny szpital pw. św. Macieja we Wrocławiu. QuArt, Nr 4(10)/2008, 2008. [dostęp 2012-12-03].
  6. ↑ a b c d Wrabec 1998 ↓, s. 67.
  7. ↑ a b c Słoń 2000 ↓, s. 133.
  8. ↑ Harasimowicz 2006 ↓, s. 872.
  9. ↑ Słoń 2000 ↓, s. 138.
  10. ↑ a b c d e f g h Harasimowicz 2006 ↓, s. 260.
  11. ↑ Harasimowicz 1997 ↓, s. 25.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
  • Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
  • Jan Harasimowicz (red.): Atlas architektury Wrocławia t.I. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997.
  • Maciej Krzywka, Małgorzata Chorowska: Parcelacja i zagospodarowanie bloku zabudowy pomiędzy ulicami Kiełbaśniczą, Ruską, Rzeźniczą i św. Mikołaja a zagadnienie I lokacji Wrocławia. Działka, zabudowa, mieszkańcy. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2012.
  • Jan Wrabiec: Zawsze na służbie społeczeństwu i tradycji – barokowy klasztor św. Macieja, [w:] Jerzy Rozpędowski (red.), Architektura Wrocławia. Tom 4. GMACH. Wrocław: Oficyna Wydawnicza PWr, 1998.
  • Marek Słoń: Szpitale średniowiecznego Wrocławia. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2000.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Budynek_duszpasterstwa_jezuitów_we_Wrocławiu&oldid=66649165”