Czarna legenda Hiszpanii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hiszpan karmiący psy zabitymi przez siebie kobietami i dziećmi (Theodor de Bry, 1598)

Czarna legenda Hiszpanii (również: czarna legenda inkwizycji[1], hiszp. Leyenda negra española lub Leyenda negra de España) – termin określający sposób pejoratywnego przedstawiania Hiszpanii, ukuty począwszy od XVI wieku przez rządy krajów niesprzyjających Hiszpanii[2].

Czarna legenda w Europie i na świecie[edytuj | edytuj kod]

Czarną legendę zapoczątkowało dyskredytowanie tego kraju na arenie międzynarodowej przez konkurujące z nim państwa w XVI wieku. Legendę rozwijano również w wiekach późniejszych z różnym nasileniem. Przyczyny negatywnego przedstawiania Hiszpanii były zmienne i zależne od różnych czynników, np. w przypadku Holandii wynikały z chęci zrzucenia wpływów hiszpańskich, w przypadku USA czynnikiem wpływającym były spory terytorialne, Francja natomiast zainteresowana była osłabieniem pozycji sąsiada. Istotne były również spory religijne z krajami protestanckimi, zwłaszcza Anglią. Sposób przedstawiania Hiszpanii był w myśl legendy bardzo różny, ale łączyły go podstawowe czynniki – miała być ona krajem ciemnoty i zacofania opanowanym przez religijnych fanatyków, czego ukoronowaniem miała być wyjątkowo opresyjna i okrutna hiszpańska inkwizycja[2]. Królowa Izabela I Kastylijska ukazywana była jako prześladowczyni Żydów i Maurów oraz inicjatorka wyniszczenia Indian w Ameryce Południowej[3].

Czarna legenda w Polsce[edytuj | edytuj kod]

W kulturze staropolskiej[edytuj | edytuj kod]

Samuel Przypkowski

Krytyczne albo bardzo krytyczne opinie o Hiszpanach, pojawiające się niekiedy w Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku, miały częściowo rodzimą genezę. W dobie rywalizacji między szlachtą a królem wskazywano czasem na hiszpańskich Habsburgów jako na wzorzec negatywny; również kupcy gdańscy skarżyli się na chciwość i brutalność hiszpańskich urzędników[4]. W miarę coraz intensywniejszych wizyt Polaków w Hiszpanii zaczęły pojawiać się opinie o niebywałej pysze Hiszpanów[5]. Jednak najczęściej nastroje antyhiszpańskie pojawiały się w tekstach polskich innowierców[6]. Autorzy tacy jak Paweł Gilowski, Krzysztof Kraiński, Jan Niemojewski, Samuel Przypkowski, Stanisław Lubieniecki i Hieronim Moskorzowski powtarzali typowe w protestanckiej Europie czarnolegendowe tezy[7]. Na ogół teksty te utrzymane były w tonie dyskursywnym, ale czasem przybierały formę obraźliwych szyderstw[8]. Podobne zarzuty powtarzali czasem także autorzy katoliccy, zwłaszcza jeśli zaangażowani byli w obronę wolności szlacheckich przeciw domniemanym zakusom króla[9]. Na ogół jednak aż do połowy XVIII wieku czarna legenda obecna była w Rzeczypospolitej w sposób marginalny[10]. Generalnie staropolskie opinie o Hiszpanach charakteryzują się różnorodnością i nie są zdominowane ani przez krytykę, ani przez apologetykę[11]. Ich podsumowaniem jest poświęcone Hiszpanii hasło w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego; przeważa w nim „pozytywny stosunek”[12], choć wiele opisanych tu cech Hiszpanów można interpretować dwojako[13]. Podobny charakter ma dwudziestostronicowe hasło poświęcone Hiszpanii w quasi-encyklopedii geograficznej Władysława Lubieńskiego[14].

Oświecenie[edytuj | edytuj kod]

Ignacy Krasicki

Czarna legenda zadomowiła się w Polsce dopiero wraz z nadejściem Oświecenia. Przetłumaczono wtedy i wydrukowano szereg prac fundamentalnych dla czarnolegendowej propagandy w Europie zachodniej (Bartolomé de las Casas, William Robertson, Jean-François Marmontel)[15]. Zaopatrzone w polskie przedmowy czy komentarze, książki te przekazywały czytelnikowi już typowe dla antyhiszpańskiej narracji wiadomości, zwłaszcza o bestialstwach wobec Indian w Ameryce, na ogół podane z możliwie przerażającymi szczegółami. Znaczną rolę dla promocji legendy odegrała recepcja w Polsce prac francuskich encyklopedystów, kluczowych dla propagacji antyhiszpańskiej propagandy w Europie[16]. „W oczach szermierzy Oświecenia staje się ona [Hiszpania] symbolem minionej epoki”, a krytyka Hiszpanii w Polsce osiąga w drugiej połowie XVIII wieku swoje apogeum[17]. Choć brak jest oryginalnego polskiego tekstu, będącego jednoznacznym symbolem antyhiszpańskiej propagandy, wątki takie pojawiają się w pracach niektórych największych luminarzy tego okresu, zresztą hierarchów katolickich, takich jak Hugo Kołłątaj czy Ignacy Krasicki[18]. W poglądowy sposób większość elementów legendy powtarza się zwłaszcza w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach; protagonista powieści trafia na wyspę Nipu, której nieszczęśni mieszkańcy zapoznali się z wszelkimi przejawami hiszpańskiego barbarzyństwa. Podobne akcenty pojawiają się w pracach autorów niższej rangi, jak Wincenty Gurski[15] czy Wincenty Skrzetuski[18]. Niektórzy historycy w nurcie czarnej legendy umieszczają też Rękopis znaleziony w Saragossie Jana Potockiego, którego karty zaludniają „fanatyczni i okrutni Hiszpanie”[19].

XIX wiek[edytuj | edytuj kod]

Joachim Lelewel

Zdaniem niektórych historyków w XIX wieku w kulturze polskiej nastąpiła „faza korekty” powstałego wcześniej obrazu Hiszpanii[20], w ramach której wątki czarnolegendowe z jednej strony straciły na ostrości i rozmyły się, a z drugiej zostały uzupełnione o nowe elementy. Ten pierwszy proces polegał na wzbogaceniu perspektywy o cechy typowe dla romantyzmu, związane z egzotyką, ludowością czy oryginalnością. Ten drugi dotyczył przede wszystkim zacofania, niekiedy uwypuklanego jako przestroga dla Polski; tak właśnie pozycjonuje Hiszpanię w swojej polsko-hiszpańskiej paraleli Joachim Lelewel, powielając niektóre elementy czarnej legendy[21]. Niektórzy historycy uważają okres XIX wieku za czas formowania się „nowej czarnej legendy”, w ramach której Hiszpania wyłoniła się jako „kraj zacofany, zamieszkały przez ludzi niezdolnych do wysiłku, ponurych i bezmyślnych”[22]. Część wspomnień Polaków walczących w Hiszpanii powiela tezy czarnej legendy[23]. W wielkiej literaturze romantycznej pewne niejednoznaczne akcenty pojawiły się u Juliusza Słowackiego[24], ale w sporadycznych hiszpańskich odniesieniach Adama Mickiewicza przeważają akcenty negatywne, choć nie reprodukują one bezpośrednio wątków czarnolegendowych[25]. Pierwsza polska historia Hiszpanii pióra Tomasza Dziekońskiego przedstawiała stosunkowo zrównoważony obraz, eksponujący z jednej strony romantyczny, dumny i samoistny, ale z drugiej zacofany charakter kraju[26]. Wojna hiszpańsko-amerykańska z roku 1898 relacjonowana była w prasie polskiej stosunkowo obiektywnie; gazety wszystkich zaborów nie demonstrowały ani specjalnej antypatii, ani sympatii dla Hiszpanów. Relacje z Hiszpanii miały niekiedy charakter protekcjonalny[27].

XX wiek[edytuj | edytuj kod]

Jerzy Andrzejewski

W początkach XX wieku opinie dotyczące Hiszpanii uległy kolejnej korekcie, przejawiającej się łagodzeniem niektórych radykalnych stereotypów; i tak np. fanatyzm zastąpiony został przez „ponurość” a chciwość przez „brak zmysłu kupieckiego”[28]. Rodząca się kultura masowa przyniosła infantylizację obrazu Hiszpanii i Hiszpanów; wątły dyskurs o cechach narodowych zastąpiony został popularnymi kliszami dotyczącymi flamenco, walk byków, donżuanerii czy w najlepszym razie mniej czy bardziej strywializowanych odniesień do mitu Don Kichota[21]. W tym zakresie wielkiej zmiany nie przyniosły ani obie wojny światowe, ani dyktatura Franco[29]. Niektórzy uważają, że w okresie PRL twórczo zinterpretowano pewne wątki czarnej legendy, starając się na przykładzie Hiszpanii „udowodnić tezę o jedności katolicyzmu, nacjonalizmu i faszyzmu”, a Hiszpanię po raz kolejny – po próbach Lelewela – przedstawić jako przestrogę dla Polski[30]. W ogromny sposób do popularyzji czarnej legendy przyczyniła się powieść Ciemności kryją ziemię Jerzego Andrzejewskiego[31], obok Mikołaja Doświadczyńskiego najwybitniejszy przykład czarnej legendy w literaturze polskiej. Wątki czarnolegendowe marginalizowano w połowie lat 70., a niektórzy publicyści zajmowali się nawet dekonstrukcją mitu religijnie fanatycznej Hiszpanii[32]. Z kolei po upadku komunizmu w latach 1990. pojawiły się w środowiskach postępowych próby przedstawienia nowej demokratycznej Hiszpanii jako wzoru dla Polski. Promowano na gruncie polskim zwłaszcza model hiszpańskiej transición od dyktatury do demokracji, traktując go jako argument przeciw lustracji[33]. Na drugą połowę XX wieku przypadają też pierwsze próby analizy opinii o Hiszpanach – w tym czarnej legendy – w Polsce[34].

Współcześnie[edytuj | edytuj kod]

We współczesnej Polsce czarna legenda nadal funkcjonuje, choć w sposób szczątkowy i w stosunkowo łagodnej formie. Badaczka opracowań szkolnych wskazuje, że w podręcznikowym obrazie historii Hiszpanii, z jakim zapoznają się uczniowie, „w jej dziejach uwypukla się przede wszystkim elementy leżące u podstaw ‘czarnej legendy’”[35]. Perspektywa ta jednak nie przekłada się na stosunek Polaków do Hiszpanów. Badania opinii publicznej wykazują, że Hiszpanie cieszą się dużą sympatią; pozytywne nastawienie do nich deklaruje 45% badanych, a negatywne 15%[36]. W połowie drugiej dekady XXI wieku Hiszpanie byli piątym najbardziej lubianym narodem w Polsce[37]. Badania nad stereotypami w Polsce wskazują, że Hiszpanie postrzegani są podobnie jak Włosi czy Francuzi jako „narody ludyczne” i wśród ich cech charakterystycznych nie wymiania się takich typowych dla czarnej legendy elementów jak okrucieństwo, fanatyzm, dewocja czy prymitywizm; nie jest jasne, czy przypisywane Hiszpanom zamiłowanie do zabawy jest pozostałością czarnolegendowej opinii o lenistwie[38]. Na wątek dotyczący domniemanego lenistwa Hiszpanów wskazują jednak inni badacze[39]. Jeden z nich uważa, że na typowy obraz Hiszpana w Polsce składają się 3 grupy stereotypów: te dotyczące krajów południa (towarzyscy, komunikatywni, weseli), te dotyczące krajów Zachodu (nowoczesny, zamożny, zaawansowany cywilizacyjnie kraj) i te będące nadal dziedzictwem czarnej legendy (gwałtowni, leniwi, lekkomyślni)[40]. W popularnych mediach pojawiło się kilka prób dekonstrukcji hiszpańskiej czarnej legendy[41]. Odosobnionym przykładem systematycznego kultywowania związanych z inkwizycją wątków czarnolegendowych są powieści Anny Karbownik[42].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Książki Onet, Czarna legenda inkwizycji.
  2. ↑ a b Aleksander Stępniak, Polityka pojednania generała Franco po wojnie domowej w Hiszpanii, LTW, Dziekanów Leśny, 2016, s. 13–14, ISBN 978-83-7565-481-3.
  3. ↑ Gość Niedzielny, Czarna legenda królowej Izabeli.
  4. ↑ Janusz Tazbir, Staropolskie opinie o Hiszpanach, [w:] Przegląd Historyczny 58/4 (1967), s. 607.
  5. ↑ Bardzo irytowała ona również np. króla Władysława IV, Tazbir 1967, s. 617.
  6. ↑ „Były to zarzuty stanowiące składnik ‘czarnej legendy’ w jej włoskim, niemieckim czy holenderskim wydaniu”, Tazbir 1967, s. 619.
  7. ↑ Tazbir 1967, s. 609–619.
  8. ↑ Por. „Hiszpan w kościele równy aniołowi / W domu podobien samemu diabłowi / U stołu jako wilk drapieżny siedzi / Jak wieprz gdy izbę jego kto nawiedzi / Chodzi po mieście jak paw strojny buczny / A w pojmaniu jest jako lis sztuczny”, Andrzej Lubieniecki (młodszy), Przyrodzenie hiszpańskie, ok. 1640.
  9. ↑ Niektórzy autorzy mówią nawet o „antyhiszpańskiej histerii Polaków”, zrozumiałej „w świetle siedemnastowiecznych polemik wokół wolności”, Jan Kieniewicz, Hiszpania w zwierciadle polskim, Gdańsk 2001, s. 100.
  10. ↑ “No hay vestigios de la ‘leyenda negra’ en los relatos polacos de la época”, Grzegorz Bak, La imagen de España en la literatura polaca del siglo XIX [dysertacja doktorska przyjęta na Uniwersytecie Complutense], Madrid 2002, s. 26. Na ziemiach polskich kwitł kult niektórych hiszpańskich świętych, Izydora Oracza oraz Ignacego Loyoli, Tazbir 1967, s. 608. Na temat kultu Izydora Oracza zob. Janusz Tazbir, Społeczna funkcja kultu Izydora „Oracza” w Polsce XVII wieku, [w:] Przegląd Historyczny 46/3 (1955), s. 420–444. Autor przedstawia kult jako narzędzie w służbie klasowego wyzysku, formę indoktrynacji chłopów polskich. Hiszpanów jako wzór pobożności przedstawiali autorzy katoliccy (jak Maciej Kazimierz Sarbiewski), Tazbir 1967, s. 618. Powierzchowna fascynacja Hiszpanią pojawiła się dość krótko w literaturze baroku (Mikołaj Sęp-Szarzyński, Stanisław Heraklisz Lubomirski), Tazbir 1967, s. 608.
  11. ↑ Bogumił Szady, Benedykt Chmielowski i „czarna legenda”, [w:] Joanna Kudełko, Cezary Taracha (red.), Polska-Hiszpania: wczorej i dziś, Lublin 2012, s. 26–27.
  12. ↑ Szady 2012, s. 28.
  13. ↑ Szady 2012, s. 33.
  14. ↑ Aleksandra Matyja, Polski stereotyp Hiszpana, [w:] Media. Kultura. Komunikacja społeczna 11/4 (2015), s. 97.
  15. ↑ a b Tazbir 1967, s. 620.
  16. ↑ Zob. uwagi dotyczące Marmontela, Tazbir 1967, s. 620.
  17. ↑ Janusz Tazbir, Sarmaci a konkwistadorzy, [w:] Andrzej Garlicki (red.), Sąsiedzi i inni, Warszawa 1978, s. 145.
  18. ↑ a b Tazbir 1967, s. 621.
  19. ↑ Tazbir 1967, s. 621–622.
  20. ↑ Jan Kieniewicz, Hiszpania w mitach narodowych Polaków w dobie niewoli, [w:] Jan Kieniewicz (red.), Studia polsko-hiszpańskie. Wiek XIX, Warszawa 2002, s. 166.
  21. ↑ a b Matyja 2015, s. 99.
  22. ↑ Kieniewicz 2002, s. 167.
  23. ↑ Bak 2002, s. 125.
  24. ↑ Tłumaczenie Księcia niezłomnego powtarza część hiszpańskiej narracji literacko-historycznej. Z drugiej strony, fraza „Chcesz wiedzieć, czem dziś byłby nasz kraj odzyskany / W trzydziestym pierwszym roku: to patrz na Hiszpany” pozycjonuje Hiszpanię jako kraj zacofany, a kolejne porównują hiszpańskie rządy w Katalonii do potencjalnych polskich rządów na dziewiętnastowiecznej Litwie.
  25. ↑ Najbardziej znany mickiewiczowski wątek hiszpański, ballada Alpuhara z Konrada Wallenroda, odwołuje się do sztafażu rekonkwisty; bohaterscy Maurowie walczący z Hiszpanami są metaforą Litwinów walczących z Krzyżakami, zob. Leopold Grzegorek, Hiszpański syndrom Adama Mickiewicza, [w:] Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy 16 (1995), s. 51–75.
  26. ↑ Matyja 2015, s. 98.
  27. ↑ Zob. omówienie uwag hr. Dzieduszyckiego, Bak 2002, s. 300–302.
  28. ↑ Piotr Sawicki, Polacy a Hiszpanie. Ludzie, podróże, opinie, Wrocław 1995, s. 107.
  29. ↑ Opinia Jana Kieniewicza, za Matyja 2015, w. 100.
  30. ↑ Kieniewicz 2001, s. 315–317.
  31. ↑ Paweł Kras, Inkwizycja – czarna legenda i rzeczywistość, [w:] Polityka 17.11.2015.
  32. ↑ Jerzy Putrament, Urbi et „Orbis”, Warszawa 1977, s. 97.
  33. ↑ Michnik: „Polonia intenta una transición a la española”, [w:] El Pais 21.05.1989, Małgorzata Tryc-Ostrowska, Bez rozdrapywania ran i porachunków, [w:] Rzeczpospolita 21.11.1995, Adam Michnik, Vaclav Havel, Confronting the Past: Justice or Revenge?, [w:] Journal of Democracy 4/1 (1993), s. 20–27, Małgorzata Gaszyńska-Magiera, La memoria desterrada: Soldados de Salamina de Javier Cercas en el contexto polaco, [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis 3827 (2018), s. 35, Daniel Passent, Zbrodnie Zapatero, [w:] Polityka 12.08.2010.
  34. ↑ Zob. np. Tazbir 1967, Tazbir 1978, Gabriela Makowiecka, Po drogach polsko-hiszpańskich, Kraków 1984.
  35. ↑ Małgorzata Frątczak, Obraz Hiszpanii we współczesnych polskich podręcznikach do historii, [w:] J. Marin (red.), Wzajemny obraz Hiszpanii i Polski od czasu przejścia do demokracji, Warszawa 2008, s. 94, 97.
  36. ↑ Matyja 2015, s. 101.
  37. ↑ Matyja 2015, s. 101–102.
  38. ↑ Matyja 2015, s. 101–103.
  39. ↑ Kieniewicz 2001, s. 330–331.
  40. ↑ Matyja 2015, s. 103.
  41. ↑ W ciągu ostatnich kilku lat zob. np. Małgorzata Wołczyk, Czarna legenda Hiszpanii, [w:] Plus Minus [Rzeczpospolita] 05.11.2017, Adam Węgłowski, Czarna legenda Hiszpanów, [w:] Przekrój 20.03.2019, Manfred Lutz, Czarna legenda i prawda o hiszpańskiej inkwizycji, [w:] Histmag 06.08.2019, Anna Gwozdowska, Wszystkie podboje są krwawe, [w:] Tygodnik TVP 28.01.2022. Niektóre z tych tekstów były odnotowane w mediach hiszpańskich, zob. np. Un diario polaco rechaza la Leyenda Negra antiespañola, [w:] Outono 07.11.207.
  42. ↑ Por. Karbownik Anna, [w:] serwis Empik.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Czarna_legenda_Hiszpanii&oldid=73367939”