Historia Żydów w Guben i Gubinie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Historia Żydów w Guben i Gubinie

Wprowadzenie[edytuj | edytuj kod]

Miasto Gubin/Guben powstało ze słowiańskiej osady, a w 1235 otrzymało prawa miejskie[1]. Należało w przeszłości do Królestwa Czech, Saksonii i Prus. Sukiennictwo i kapelusznictwo były branżami przemysłu, które miały istotny wpływ na rozwój miejscowości. Wraz z przeprowadzeniem granicy państwowej na Nysie Łużyckiej nastąpił podział miasta na polskie Gubin i niemieckie Guben[1]. Pełna nazwa Guben od 1961 do 1990 brzmiała Miasto Wilhelma Piecka Guben (Wilhelm-Pieck-Stadt-Guben)[1]. Chciano w ten sposób uhonorować pierwszego prezydenta NRD, Wilhelma Piecka, który urodził się w tym mieście w 1876[1]. Od początku lat 90. XX wieku trwa ożywiona współpraca transgraniczna obu miast, których wspólna nazwa brzmi obecnie Euromiasto Gubin/Guben[1].

O historii Żydów w Guben[edytuj | edytuj kod]

Obecność Żydów w Guben i Gubinie wykazano już na początku XIV wieku[2]. W dokumentach zachowała się informacja z XV w. o Żydowskiej uliczce Judengasse, ale jej lokalizacji nie udało się jednoznacznie ustalić. Możliwe, że znajdowała się ona na wschód od Nysy (fragment dzisiejszej ulicy Kochanowskiego)[2]. Żydzi w dawnym Guben najczęściej trudnili się handlem: byli kupcami lub właścicielami sklepów. Przykładowo można tu wymienić: sklepy z materiałami Hermana Meiera, Louisa Kaysera i Louisa Peisera oraz sklep obuwniczy J. Podschubskiego i sklep kapeluszniczy Heinricha Kronheima[2]. Na przełomie XIX i XX wieku dołączyli do nich adwokaci i lekarze[3]. Przykładem mogą być adwokaci: Gustav Marcus, Fritz Salomon, Walher Hesse oraz lekarze dr Siegfried Goldschmidt i dr Ernst Kaplan[3]. Żydzi byli również właścicielami znaczących firm takich jak Berlin-Gubener Hutfabrik AG (Berlińsko-Gubeńska Fabryka Kapeluszy S.A.) i garbarnia[4]

W 1818 w powiecie gubeńskim żyło zaledwie 19 Żydów, w 1840 99, a w 1859 172[5]. W 1859 na 14.209 mieszkańców miasta żyło 113 Żydów, a w 1933 liczba gubeńskich Żydów wzrosła do 202[5]. Przed II wojną światową, w maju 1939 przeprowadzono spis powszechny, według którego w Guben mieszkało 98 Żydów, spośród których nie wszyscy przynależeli do synagogi, a kilku z nich przeszło na chrześcijaństwo[5]. Przed rozpoczęciem drugiej wojny światowej pewnej liczbie Żydów udało się uciec z Niemiec[6]. Do Anglii wyjechał Heinz Kronheim[a] i jego córka Irene, która mieszka w USA[6]. Do Południowej Afryki uciekł Heinz Engel. Do Anglii przeniosła się również rodzina producenta skóry, Ludwiga Meyera, a do Australii dotarła Rita Greiner, z domu London[b]. Do nazistowskich gett i obozów koncentracyjnych wywieziono ostatnich Żydów z Guben w połowie 1942. Prawie wszyscy zostali wymordowani[6]. Po II wojnie światowej w Guben było jeszcze dwóch Żydów, ale po niedługim czasie opuścili miasto. Naziści zniszczyli całkowicie istniejącą dotąd w mieście gminę żydowską[6].

 Osobny artykuł: Synagoga w Gubinie.

Cmentarz żydowski[edytuj | edytuj kod]

Kostnica
Dzwony
Groby

Istniejący od 1839 cmentarz żydowski znajduje się w dzielnicy Reichenbach na wzgórzu Reichenbacher Berg (na zachód od Nysy)[7]. Jest tam 140 grobów, a cmentarz jest jednym z najlepiej utrzymanych cmentarzy żydowskich Brandenburgii. Na terenie cmentarza znajduje się kostnica, która została wzniesiona w 1911, a za nią budynek mieszkalny dawnego stróża cmentarnego[7]. Stoi tam również pomnik odsłonięty w 1921 ku czci żołnierzy pochodzących z gminy żydowskiej poległych podczas pierwszej wojny światowej. Osobliwością na cmentarzu są zamontowane w 1966 dwa dzwony. Są to przypuszczalnie jedyne dzwony na świecie na żydowskim cmentarzu[7]. Cmentarz często odwiedzają rodziny Żydów pochodzących z Guben w poszukiwaniu własnych korzeni.

Wystąpienia przeciwko Żydom[edytuj | edytuj kod]

Sporadyczne wystąpienia antysemickie miały miejsce przed przejęciem władzy przez nazistów[8]. 24 stycznia 1899 w jednym z gubeńskich lokali odbyło się antysemickie zgromadzenie, w którym brał udział poseł Reichstagu[8]. Na spotkaniu pojawiło się ponad 25 słuchaczy. Około 1900 powstała grupa narodowego antysemickiego związku zawodowego, do którego Żydzi nie mieli prawa wstępu[8]. Po I wojnie światowej aktywny był także antysemicki Narodowy Związek Ochrony i Obrony. Po dojściu nazistów do władzy w 1933 rozpoczęły się systematyczne działania wymierzone przeciwko Żydom. W sklepach prowadzonych przez Żydów wybijano szyby, a żydowscy mieszkańcy miasta byli nękani przez SA i SS[9]. Wielu z nich zostało aresztowanych i wywiezionych do obozu w Sachsenhausen. Tam znęcano się nad częścią z nich, a po kilku tygodniach lub miesiącach byli zwalniani. Miało to spowodować zastraszenie i skłonić Żydów do emigracji z Niemiec[9].

Gubeński obóz koncentracyjny[edytuj | edytuj kod]

W gubeńskich zakładach przemysłowych i rolnictwie od jesieni 1939 wykorzystywano polskich jeńców wojennych. Byli oni zgromadzeni w obozie założonym na północnym krańcu miasta w pobliżu dawnego parku Këniga[10][c]. Dla żydowskich kobiet i dziewcząt, które trafiły do Guben bezpośrednio z Oświęcimia zorganizowano obóz w sąsiedztwie obozu jeńców wojennych. Przebywało w nim około 1000 robotnic przymusowych[11]. Były one wykorzystywane do pracy w fabryce, która produkowała elementy elektryczne do budowy samolotów. Obóz został rozwiązany na początku lutego 1945, a więźniów skierowano na tzw. marsz śmierci do Bergen-Belsen. Tylko niewielu z nich przeżyło.

Pamięć o Żydach w Gubinie/Guben[edytuj | edytuj kod]

W Gubinie i Guben dopiero na początku lat 90. XX wieku pojawiły się różne formy pamięci o Żydach[12]. Jednej z ulic w 1993 nadano nazwę ku czci nadburmistrza Guben dr Alfreda Glucksmanna „Dr-Glucksmann-Straβe”[12], a dawny dom rodziny właściciela garbarni Ludwiga A. Meyera został 24 lutego 1996 uroczyście otwarty jako Niemiecko-Słowiańskie Centrum Kultury[12]. W dawnej głównej siedzibie fabryki Berlin-Gubener Hutfabrik AG (dzisiejsze Plastynarium)[13] odsłonięto tablicę pamiątkową, która przypomina żydowskich założycieli fabryki kapeluszy i żydowskie kobiety i dziewczęta pracujące w niej od połowy 1944 do początku lutego 1945[14]. 8 stycznia 1998 na cmentarzu żydowskim w Guben odsłonięto kamień pamiątkowy ufundowany przez parafię ewangelicką[14]. Jest on poświęcony wszystkim tym Żydom z Guben, którzy ponieśli śmierć w nazistowskich gettach i obozach koncentracyjnych, a nie mogli zostać pochowani na tym cmentarzu. Widnieje na nim napis w języku hebrajskim i niemieckim: „Wypędzeni, wywiezieni, zamordowani. Żydowskim obywatelom miasta Guben, którzy nie spoczywają w tym miejscu”[14].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Żył jeszcze w 2010.
  2. ↑ Książka podaje, że żyła jeszcze w 2010
  3. ↑ Na miejscu obozu przy ul. Kosynierów od 1998 znajduje się oczyszczalnia ścieków wspólna dla Gubina i Guben

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Historia Żydów ↓, s. 2.
  2. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 4.
  3. ↑ a b Historia Żydów ↓, s. 5.
  4. ↑ Historia Żydów ↓, s. 6.
  5. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 7.
  6. ↑ a b c d Historia Żydów ↓, s. 8.
  7. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 10.
  8. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 18.
  9. ↑ a b Historia Żydów ↓, s. 20.
  10. ↑ Historia Żydów ↓, s. 21.
  11. ↑ Historia Żydów ↓, s. 22.
  12. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 23.
  13. ↑ Historia Żydów ↓, s. 24.
  14. ↑ a b c Historia Żydów ↓, s. 25.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Fundacja współpracy polsko-niemieckiej: Historia Żydów w Guben. LM DESIGN Leszek Włodkowski-Moszej. ISBN 978-83-61439-65-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Żydów_w_Guben_i_Gubinie&oldid=72618047”