Kobieta-faraon

Męski fartuszek nałożony na szatę kobiecą, uszkodzony posąg Sobekneferu

Kobieta-faraon – faraon płci żeńskiej. Choć władza królewska w starożytnym Egipcie zarezerwowana była dla mężczyzn, niejeden raz znalazła się ona w rękach kobiety. Najczęściej były to przypadki regencji, kiedy to wpływowe królewskie małżonki decydowały o losach kraju w imieniu swych małoletnich synów. Niemniej jednak kilku kobietom udało się osiągnąć status faraona.

Egipski król był z definicji mężczyzną, wcieleniem Horusa. W chwili śmierci władzę dziedziczył najstarszy żyjący syn władcy. Mimo to w systemie politycznym Egiptu czasami godzono się na sprawowanie najwyższej władzy przez kobiety. Z przekazu Manethona dowiadujemy się, że król Nineczer (Binothris) zadecydował, że kobieta może zasiąść na egipskim tronie. Niektórzy badacze uważają, że w starożytnym Egipcie nie było w istocie formalnych przeszkód dla kobiecych rządów i mogły one legalnie sprawować władzę królewską. Niewielka liczba kobiet-faraonów nie musi wcale świadczyć o niechęci Egipcjan wobec do tego rodzaju rządów. Kobiecość była istotnym elementem w ideologii sprawowania rządów. Każdy faraon potrzebował dopełnienia w postaci Wielkiej Królewskiej Małżonki, a jako bóg sam obdarzony był tak męskimi, jak i żeńskimi cechami.

Najdłuższe i najbardziej skuteczne rządy sprawowane przez kobietę przypadają na czasy panowania Hatszepsut. Wiele wskazuje na to, że władczyni przygotowywała swoją córkę Neferure do roli swej następczyni na tronie. Podobna rzecz miała się z księżniczką Neferuptah z czasów XII dynastii, córką Amenemhata III. Najprawdopodobniej ojciec przewidział ją na swoją następczynię. Jest to jedna z pierwszych kobiet, których imię zapisywano w kartuszu.

Terminologia

W języku egipskim nie istniał żaden rzeczywisty odpowiednik tytułu królewskiego. Słowem „królowa” egiptolodzy określają wyłącznie żonę władcy. Egipskim słowem oznaczającym króla było nesu. Żeńskie zapisy tego pojęcia (nesit) były niezwykle rzadkie. Pełny tytuł królewski brzmiał nesu-bit, co tłumaczy się jako Król Górnego i Dolnego Egiptu. Tytuł ten jednak nie uległ feminizacji, odnosi się bowiem do pewnego bytu metafizycznego, króla par excellence, który konkretyzuje się w osobie aktualnie panującego władcy, który może być zarówno mężczyzną, jak i kobietą. Żeński odpowiednik tego tytułu potwierdzony jest dopiero dla Kleopatry VII. W pewnym dokumencie tak mówi się o Kleopatrze: królowa (nesit) kraju Górnego Egiptu (i) królowa (bitit) kraju Dolnego Egiptu. Niektóre kobiety-faraonowie nosiły takie tytuły jak: Doskonała Bogini, córka Ra czy Pani Obydwu Krajów. Używały także tytułu żeńskiego Horusa.

Strój

Kwestie stroju stwarzały pewne problemy. Władczyni musiała przyjąć rolę mężczyzny i nosić męskie atrybuty królewskie. Jej płeć nie była jednak utajniana. W sztuce czasem dochodziło do połączenia elementów żeńskich i męskich, na przykład kobieta-faraon Sobekneferu na jednym z uszkodzonych posągów ukazana została w męskim fartuszku nałożonym na kobiecą szatę.

Lista kobiet-faraonów

Hipotetyczne władczynie
Władczyni	Lata panowania p.n.e.	Dynastia	Nomen	Prenomen	Mężowie	Miejsce pochówku	Inne
Meritneit	ok. 2950	I dynastia	Meritneit		Dżet	Umm al-Kaab	prawdopodobnie mamy tu do czynienia z regentką
Chentkaus I		IV dynastia	Chentkaus		Szepseskaf	Giza	jej pozycja wynikała prawdopodobnie z faktu, że była matką dwóch królów
Setibhor		V dynastia	Setibhor		Dżedkare Isesi	Sakkara	prawdopodobnie mamy tu do czynienia z regentką
Nitokris	ok. 2200	VI dynastia	Nitokris		Merenre II		historyczność tej postaci podawana jest w wątpliwość

Potwierdzone przypadki
Władczyni	Lata panowania p.n.e.	Dynastia	Nomen	Prenomen	Mężowie	Miejsce pochówku	Inne
Sobekneferu	1798-1794	XII dynastia	Sobekneferu	Sobekkare		Mazghuna
Hatszepsut	1479–1458	XVIII dynastia	Chenemet-Amon-Hatszepsut	Maatkare	Totmes II	Dolina Królów
Neferneferuaton	1334-1332	XVIII dynastia	Neferneferuaton	Anchcheperure	Echnaton lub Smenchkare	Dolina Królów(?)
Tauseret	1192–1186	XIX dynastia	Tauseret	Sitre-Meriamon	Seti II	Dolina Królów

Status zbliżony do królewskiego posiadały też tzw. Boskie Adoratorki Amona z czasów XXV i XXVI dynastii. Sprawowały one zamiast króla władzę w Górnym Egipcie. Miały własną, ale skróconą tytulaturę, własną rachubę lat panowania, wznosiły budowle, a ich administracja wzorowana były na królewskiej. Mogły one nawet odprawiać święto jubileuszu panowania – heb-sed. Nie można jednak uważać Boskich Adoratorek za faraonów. Ich „panowania” mieszczą się w obrębie lat panowania faraona, co więcej nie odprawiały one wielu rytuałów przynależnych władcy.

Bibliografia

• E. Feucht, Egipcjanki, w: „Człowiek Egiptu” (red.) Sergio Donadoni, Warszawa 2000, s. 379–409.
• F. Taterka, Czy kobieta mogła być królem w starożytnym Egipcie?, w: „Medżat – Studia Egiptologiczne”, tom V, Warszawa 2017, s. 48–65.
• P. Nadig, Hatszepsut – niezwykła kobieta, która została faraonem, Warszawa 2016.
• A. Dodson, D. Hilton, The complete royal families of ancient Egypt, Londyn 2010.
• K. Cooney, Hatszepsut – kobieta, która została królem, Warszawa 2016.
• E. Hornung, Faraon, w: „Człowiek Egiptu” (red.) Sergio Donadoni, Warszawa 2000, s. 345–375.
• A.M. Roth, Models of Authority: Hatshepsut’s Predecessors in Power, [w:] C.H. Roehrig i in. (red.), „Hatshepsut: From Queen to Pharaoh”, New York-New Haven-London 2005, s. 9–14.
• K. Baer, Rank and Title in the Old Kingdom: The Structure of the Egyptian Administration in the Fifth and Sixth Dynasties, Chicago 1960.
• Fifth Dynasty tomb and name of a new queen discovered at Saqqara