Monety lokalne inflanckie (1572–1573)
Monety lokalne inflanckie – monety emitowane w latach 1572–1573 według systemu liwońskiego na polecenie Zygmunta II Augusta dla opłacenia wojsk najemnych stacjonujących w Inflantach. Monety wybijano w okresie bezkrólewia (Zygmunt August zmarł 7 lipca 1572 r.), więc nie noszą imienia i tytulatury królewskiej[1].
Na mocy układu wileńskiego z 28 listopada 1561 r. zwierzchnością litewską zostały objęte Inflanty, czyli Liwonia, którą podzielono na:
- Księstwo Inflanckie włączone do Litwy (decyzję skorygowała później unia lubelska – Inflanty zostały wspólnym kondominium polsko-litewskim), oraz
- lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii[2].
Państwo polsko-litewskie w prowadzonych działaniach wojennych na terenie Inflant posługiwało się również najemnikami. Wojna, zakończona rozejmem w 1570 r., przyniosła Rzeczypospolitej ogromne straty w ludziach, a wydatki skarbu sięgnęły dwóch milionów złotych – w kwocie tej mieścił się również żołd oddziałów najemnych[3].
Rozejm z Moskwą sprawił, że najemnicy stacjonowali bezczynnie na tym terenie. W Parnawie, przy granicy z Estonią zajętą przez Szwedów, stacjonowało 400 rajtarów i 100 piechurów, najętych kosztem 4000 talarów miesięcznie. Żądali oni wypłaty zaległego żołdu w kwocie 400 000 talarów. Najemnicy, głównie Niemcy, zagrozili, że nie opuszczą obsadzonego zamku do czasu uregulowania zobowiązań wobec nich[3].
Lokalna emisja monet[edytuj | edytuj kod]
Kwestia wypłaty żołdu doprowadziła do emisji przez Rzeczpospolitą lokalnych monet inflanckich[3].
W sytuacji przymusowej Zygmunt August polecił swemu sekretarzowi Walentynowi Iberfeldowi zająć się wypłatą zaległości. Iberfeld środki na ten cel zapewne miał pozyskać z dochodów dóbr królewskich w Inflantach. Sekretarz z powierzonego zadania wywiązał się stosunkowo szybko i dobrze, bo zadłużenie wobec parnawskiego garnizonu zmniejszyło się do kwoty 82 000 talarów. Iberfeld dla uzyskania takiego efektu przypuszczalnie użył również własnych pieniędzy[3].
Nadal jednak Rzeczpospolita zalegała najemnemu wojsku zaciężnemu sporą kwotę, o którą upominali się „zdobywcy” Parnawy. To pociągnęło za sobą zgodę monarchy na przebicie 20 800 grzywien srebra na talary 30-groszowe, próby zaledwie 10-tej. W tym celu król przydzielił Iberfeldowi do pomocy dworzanina Jakuba Hinczę. Zyskiem z bicia monet chciano pokryć wierzytelności[3].
Początkowo w Kirchholmie miały być bite jednozłotowe klipy równe 4 markom ryskim[4] („List na klipingową monetę ziemi Inflanthskiei” z 28 września 1570 r., podpisany osobiście przez króla). Do emisji jednak nie doszło. Okazało się, że potrzebna była drobna moneta. W następnym roku Zygmunt August zezwolił więc na przebicie dodatkowych 6000 (razem 26 800) grzywien na pieniądz zdawkowy czterech gatunków[3], przy czym zastrzegł, aby na pieniądzach pojawiły się znaki królewskie („List na drobną mynczę Inflanthską” z 16 czerwca 1571 r.)[3].
Ostatecznie mennicę urządzono na zamku Dalem (niem. Dahlen lub Dahlholm, łot. Dole) nad Dźwiną, niedaleko Rygi[4]. Sprawnie poradzono sobie z zagadnieniami technicznymi i obsadą, bo już w 1572 r. pojawiły się pierwsze monety – tak przynajmniej można sądzić z dat na nich umieszczonych. Nie jest wiadome czy zadłużenie spłacono ratami, w miarę prowadzonej produkcji monet, czy jednorazowo po jej zakończeniu[3].
System monetarny[edytuj | edytuj kod]
W Inflantach do układu wileńskiego z 1561 r. panował system monetarny różniący się od polskiego, ukształtowany pod wpływem dolnosaskiego i skandynawskiego[2]. System rachunkowo-pieniężny, na podstawie którego realizowano lokalną emisję królewską, ilustruje tabela[1]:
| Szeląg | Ferding | Półmarka | Marka | |
|---|---|---|---|---|
| Szeląg | 1 | 1/9 | 1/18 | 1/36 |
| Ferding | 9 | 1 | ½ | ¼ |
| Półmarka | 18 | 2 | 1 | ½ |
| Marka | 36 | 4 | 2 | 1 |
W stosunku do systemów pieniężnych Korony i Litwy, przy relacji:
- 4 grosze litewskie = 5 groszom polskim,
moneta inflancka kształtowała się następująco[1]:
- 1 marka inflancka = 6 groszy litewskich = 7½ grosza polskiego,
- 4 marki inflanckie = 1 talar = 24 grosze litewskie = 30 groszy polskich.
Monety z Dahlholm nawiązywały do systemu pieniężnego upowszechnionego w Inflantach, jednak zastosowano do nich obowiązującą w Rzeczypospolitej grzywnę krakowską, a nie tamtejszą ryską (grzywna krakowska = 201,802 grama, grzywna ryska = 207,8 grama)[1].
Stopę menniczą lokalnych monet inflanckich przedstawiono w tabeli[1]:
| Gatunek | Sztuk z grzywny krakowskiej | Masa (gramy) | Czystego srebra (gramy) | Próba |
|---|---|---|---|---|
| Szeląg | 200 | 1,009 | 0,095 | 93,7 |
| Ferding | 72 | 2,803 | 0,876 | 312,5 |
| Półmarka | 36 | 5,606 | 1,752 | 312,5 |
| Marka | 18 | 11,211 | 3,503 | 312,5 |
Monety[edytuj | edytuj kod]
Na wszystkich monetach znalazł się gryf inflancki z łapą uzbrojoną w miecz. Symbol ten stał się godłem Inflant, nadanym ziemi tej przez Zygmunta Augusta w 1566 r. Wyobrażenie gryfa otaczała legenda[1]:
DVCATVS LIVONIAE
Natomiast druga strona charakteryzowała się dwoma typami rozwiązań[1]:
- szelągi opatrzono cyfrą „I” i dwuwierszowym napisem:
SCHIL
LING
oraz skrótowo podaną datą – 72. Nie umieszczono na nich ani Orła, ani Pogoni.
- na ferdingach, półmarkach i markach podkreślono emitenta tarczami herbowymi Korony i Litwy. Na monetach tych oznaczono nominał, odpowiednio:
FERD(ing)
lub
HALB
MARCK
albo
EIN
MARCK
Pod tarczami podano rok bicia (1573), przy czym na ferdingach tylko ostatnie dwie cyfry (73).
W otoku znajdowała się typowa formuła[1]:
MONETA NOVA ARGENTEA
Pieniądz ten, którego emitentem była Rzeczpospolita Obojga Narodów miał charakter wybitnie regionalny, lokalny i przeznaczony był jedynie na zaspokojenie ściśle określonych potrzeb[1]. Zygmunt August, podejmując taką decyzję, wykazał dobrą znajomość miejscowej sytuacji i rynku pieniężnego[5].
Monety wybite na zamku Dahlholm w latach 1572–1573, od nazwiska ówczesnego administratora Inflant – Jana Chodkiewicza, nazywane są „chodkiewiczowskimi”[1].
Monety nie miały bezpośrednio związku z mennictwem lennym Kurlandii, gdyż dzielił je status emitenta. Miały jednak cechy wspólne, choćby elementy wyobrażeń i miejsce wybicia[6].
Szeląg[edytuj | edytuj kod]
- średnica: 18–19 mm,
- masa: 1,12 grama,
- awers: herb Inflant – Gryf,
- rewers: napis: *I* / SCHL / ING.,
- rocznik: 1572,
- stopień rzadkości: R3[7].
Ferton[edytuj | edytuj kod]
- średnica: 24 mm,
- masa: 2,6 grama,
- awers: herb Inflant – Gryf,
- rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: FERD.,
- rocznik: 1573,
- stopień rzadkości: R7[7].
Półmarka[edytuj | edytuj kod]
- średnica: 28–29 mm,
- masa: 5,3 grama,
- awers: herb Inflant – Gryf,
- rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: HALB / MARK.,
- rocznik: 1573,
- stopień rzadkości: R5[7].
Marka[8][edytuj | edytuj kod]
- średnica: 34 mm,
- masa: 11,15 grama,
- awers: herb Inflant – Gryf,
- rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: EIN / MARCK.,
- rocznik: 1573,
- stopień rzadkości: R8[7].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- mennica w Dahlholm
- monety bezkrólewia 1573
- monety lenne Księstwa Kurlandii i Semigalii
- monety I Rzeczypospolitej
- monety polskie
- systemy monetarne w Polsce
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 73, ISBN 83-85057-02-1.
- ↑ a b Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 82, ISBN 978-83-62939-00-8.
- ↑ a b c d e f g h Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 72, ISBN 83-85057-02-1.
- ↑ a b Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 83, ISBN 978-83-62939-00-8.
- ↑ Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 73–74, ISBN 83-85057-02-1.
- ↑ Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 74, ISBN 83-85057-02-1.
- ↑ a b c d Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 142, ISBN 83-85075-25-0.
- ↑ Zygmunt II August. Inflanty, 1 Marka 1573, Dahlholm [online], archiwum.niemczyk.pl [dostęp 2021-12-11].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Kazimierz Władysław Stężyński-Bendtke: Numismatyka Krajowa – Warszawa, 1839
- Kazimierz Stronczyński: Dawne Monety Polskie – Piotrków, 1885
- Andrzej Mikołajczyk: Monety stare i nowe – Arkady, Warszawa, 1988
Tekst pierwotny bazował na źródłach z początków XIX w. Język dostosowano do XXI w. standardów. Dokonano drobnych korekt merytorycznych na podstawie XX w. źródeł. Monety niemające potwierdzenia w źródłach XX i XXI w., lub będące spoza zakresu opisywanego w artykule (np. z 1545 r.), zostały usunięte.
Hasło wydzielono z: „Monety polskie Księstwa Kurlandii i Semigalii”, ze względu na błędne połączenie, z punktu widzenia numizmatyki, monet emitowanych przez księcia lennego Rzeczypospolitej oraz monet emitowanych przez króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego dla ziem bezpośrednio należących (kondominium) do Rzeczypospolitej Obojga Narodów.