Wielenowate
| Riodinidae[1] | |
| (Grote, 1895) | |
| Okres istnienia: eocen–dziś | |
.JPG) Riodina lysippus, Brazylia | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Infrarząd | |
| Nadrodzina | |
Wielenowate (Riodinidae) – mocno zróżnicowana[2] rodzina małych lub średnich rozmiarów[3] motyli, obejmuje 1187 opisanych żyjących gatunków oraz kilka opisanych gatunków wymarłych; często jaskrawo ubarwione[3], skrzydła bywają miejscami metalicznie połyskujące[3], pierwsza para odnóży zredukowana u samców. Występują głównie w krainie neotropikalnej; w Europie, w tym w Polsce występuje jeden gatunek: wielena plamowstęg[4].
Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Najstarsza znana skamielina przedstawiciela wielenowatych pochodzi z Ameryki Północnej, z eoceńskiej formacji Green River, jej wiek ocenia się na od 42,6 do 50,2 mln lat[2]. Zachowały się także okazy dorosłych osobników oraz gąsienicy w bursztynie dominikańskim[5][6]. Szacuje się, że grupa koronna wielenowatych powstała około 56 mln lat temu (pomiędzy 52,4 a 60,7 mln lat temu)[2].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Wielenowate występują na całym świecie[7], głównie w krainie neotropikalnej[2], którą zamieszkuje 67% rodzajów tej rodziny[2] i 95% jej gatunków[7]. Na obszarze nizinnej zlewni Amazonki zamieszkuje około 400 gatunków wielenowatych, co stanowi 1/5 lepidopterofauny tego terenu[7], przy czym wiele gatunków ma charakter endemiczny[7], a ich zasięg geograficzny jest mniejszy niż u modraszkowatych[7]. Zróżnicowanie gatunkowe wielenowatych spada wraz z wysokością nad poziomem morza[7], niewiele gatunków można spotkać powyżej 2000 m n.p.m.[7]
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Gąsienice i poczwarki wielenowatych przypominają analogiczne stadia rozwoju u modraszkowatych[5]. Osobniki dorosłe to przeważnie małe motyle, osiągają rozmiary od 12 do 60 mm[7], cechuje je bardzo duże zróżnicowanie kolorów, wzorów, kształtów i rozmiarów[7], prawdopodobnie największe ze wszystkich rodzin motyli[7]. W obrębie wyglądu często zachodzi mimikra, prawdopodobnie batesowska[8] – wielenowate przypuszczalnie upodabniają się m.in. do rusałkowatych („tygrysie” pasy oraz przezroczyste skrzydła)[8], miernikowcowatych czy zwójkowatych (jaskrawe ubarwienie)[8].
Dorosłe samce cechuje znacznie zredukowana pierwsza para odnóży[3][5], która jest kluczową cechą charakterystyczną tej rodziny widoczną gołym okiem[7]. Na skrzydłach występują mieniące się metalicznie plamki w odcieniu srebrnym, ołowianym[5] bądź złotym[7]. Na tylnych skrzydłach u niektórych gatunków występuje wzór „fałszywej głowy”, jest szczególnie dobrze wykształcony u motyli z rodzaju Helicopis[9]. Co najmniej u 25% gatunków wielenowatych u samców występują łuski zapachowe[7] zapewne o największym zróżnicowaniu morfologicznym ze wszystkich rodzin motyli[7]. Genitalia obu płci o różnorodnej budowie w obrębie rodziny[7].
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Osobniki dorosłe pobierają pokarm z kwiatów[8], składniki mineralne dostarczają im również wilgotny piasek i błoto[8]. Co najmniej u trzech gatunków z rodzaju Euselasia jaja są umieszczane na pedicelach (zachowanie nienotowane u motyli przed 2010 rokiem[10]) na spodniej stronie liści[10]. Jaja przedstawicieli rodzajów Anteros, Ourocnemis i Sarota są przykrywane przez samice za pomocą szpatułkowatych łusek zapewne w celu ich ochrony przed mrówkami czy parazytoidami[11]. Niektóre gąsienice są myrmekofilne i drapieżne[12]. Osobniki dorosłe z plemienia Helicopini odpoczywają ze złożonymi skrzydłami oraz pocierają o siebie tylne skrzydła, podobnie jak przedstawiciele modraszkowatych[11]. U gatunku Charis cadytis zaobserwowano zachowania godowe zbliżone do sumo – rywalizujące samce nacierają na siebie na liściach z częściowo otwartymi skrzydłami[13]. Poza upodabnianiem się do wyglądu innych motyli wielenowate naśladują ich lot, a nawet kąt ułożenia ich czułków[8].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Rodzaj typowy to Riodina[3], którego gatunkiem typowym jest Riodina lysippus[14]. Jednoznaczna i pewna systematyka wielenowatych pozostaje ostatecznie nierozstrzygnięta pomimo podejmowanych prób (stan na 2018 rok)[2], a wiele rodzajów nie jest monofiletycznych[2]. Badania filogenetyczne, których wyniki opublikowano w 2017 roku, wskazują, że wielenowate mogą być traktowane jako podrodzina modraszkowatych[15]. Wcześniej niektórzy autorzy zaliczali wielenowate i modraszkowate do jednej rodziny[5] bądź traktowali je jako rodziny siostrzane[5][6].
Opisano 1187 żyjących gatunków (możliwe, że ich liczba sięga około 1350[7]) ujętych w 122 rodzaje (stan na 2019 rok)[16], a także dwa gatunki kopalne, z czego jeden z kopalnego rodzaju Riodinella[17].
Wyróżnia się trzy podrodziny[5][6]:
- Euselasiinae
- Nemeobiinae
- Riodininae – największa podrodzina, podzielona na 8 plemion[5]
Powyższe podrodziny dzielą się łącznie na dwanaście plemion, sześć podplemion oraz kilka gatunków incertae sedis[6].
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Abisara savitri (Nemeobiinae), Singapur -
Apodemia nais (Riodininae), Stany Zjednoczone -
Baeotis zonata (Riodininae), Kolumbia -
Chorinea octauius (Riodininae), Gujana -
Euselasia cheles (Euselasiinae), Kostaryka -
Hyphilaria thasus (Riodininae), Brazylia -
Lasaia agesilas agesilas (Riodininae), Brazylia -
Melanis pixe (Riodininae), Salwador -
Rhetus arcius (Riodininae), Ekwador -
Paralaxita orphna (Nemeobiinae), Malezja
.jpg)
_(14393125097).jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Riodinidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g Noemy Seraphim i inni. Molecular phylogeny and higher systematics of the metalmark butterflies (Lepidoptera: Riodinidae). Abstract. „Systematic Entomology”. 43 (2), 2018-01-11. Royal Entomological Society of London. DOI: 10.1111/syen.12282. ISSN 0307-6970. (ang.).
- ↑ a b c d e Riodinidae. [w:] Merriam-Webster.com [on-line]. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
- ↑ Wielena plamowstęg. Media Nauka. [dostęp 2021-08-16].
- ↑ a b c d e f g h Enrique Peñalver, David A. Grimaldi. New data on Miocene butterflies in Dominican amber (Lepidoptera, Riodinidae and Nymphalidae) with the description of a new nymphalid. „American Museum Novitates”. 3519, 2006-07-31. ISSN 0003-0082. (ang.).
- ↑ a b c d Capinera 2008 ↓, s. 2345.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Capinera 2008 ↓, s. 2346.
- ↑ a b c d e f Capinera 2008 ↓, s. 2347.
- ↑ Robert K. Robbins. Independent evolution of "false head" behavior in Riodinidae. „Journal of the Lepidopterists' Society”. 39 (3), s. 224, 1985. ISSN 0024-0966. (ang.).
- ↑ a b Kenji Nishida. Description of the immature stages and life history of Euselasia (Lepidoptera: Riodinidae) on Miconia (Melastomataceae) in Costa Rica. „Zootaxa”. 2466, s. 63, 2010-05-14. 1. DOI: 10.11646/zootaxa.2466.1. ISSN 1175-5334. (ang.).
- ↑ a b Ricardo Russo Siewert i inni. New species and taxonomic notes on Anteros Hübner, (1819) and Ourocnemis Bethune-Baker, 1887 (Lepidoptera: Riodinidae). „Zootaxa”. 3860 (5), s. 401, 2014-09-09. DOI: 10.11646/zootaxa.3860.5.1. ISSN 1175-5334. (ang.).
- ↑ Luísa L. Mota. The tortoise caterpillar: carnivory and armoured larval morphology of the metalmark butterfly Pachythone xanthe (Lepidoptera: Riodinidae). „Journal of Natural History”. 54 (5-6), 2020. DOI: 10.1080/00222933.2020.1759720. ISSN 1464-5262. (ang.).
- ↑ Gabriela W. Chaves, Claudio E. G. Patto & Woodruff W. Benson. Complex Non-Aerial Contests in the Lekking Butterfly Charis cadytis (Riodinidae). „Journal of Insect Behavior”, 2006-06-20. ISSN 1572-8889. (ang.).
- ↑ Riodina. Natural History Museum. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
- ↑ Cong i inni 2017 ↓, s. 486.
- ↑ Catalogue of Life: 2019 Annual Checklist. Naturalis Biodiversity Center. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
- ↑ Riodinidae. [w:] Paleobiology Database [on-line]. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Encyclopedia of Entomology. John L. Capinera (ed.). Dordrecht: Springer Science+Business Media, 2008. ISBN 978-1-4020-6242-1.
- Qian Cong i inni. The first complete genomes of Metalmarks and the classification of butterfly families. „Genomics”. 109 (5–6), 2017-10. DOI: 10.1016/j.ygeno.2017.07.006. ISSN 1089-8646. (ang.).