Ławnik (sądownictwo)

Ławnik – niezawodowy członek składu orzekającego (sądu lub izby morskiej), stanowiący czynnik społeczny w wymiarze sprawiedliwości. Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości został zagwarantowany w art. 182 Konstytucji.

Prawa i obowiązki

W zakresie orzekania ławnik posiada większość prerogatyw sędziego: jest niezawisły, podlega tylko Konstytucji i ustawom, a jego głos w naradzie i głosowaniu nad wyrokiem ma taką samą wagę jak głos sędziego zawodowego. Ławnik nie może jednakże przewodniczyć rozprawie, a ponadto nie musi uzasadniać zdania odrębnego, jeżeli takie złożył. Zabronione jest bycie ławnikiem w więcej niż jednym organie jednocześnie.

Zakres spraw

Ustawa z 15 marca 2007 ograniczyła udział ławników w większości spraw karnych i rodzinnych oraz części spraw z zakresu prawa pracy.

W sprawach cywilnych dwaj ławnicy pod przewodnictwem zawodowego sędziego w postępowaniu procesowym rozpoznają w I instancji następujące sprawy z zakresu prawa pracy:

• o ustalenie istnienia, nawiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy;
• o naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane;
• o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu;

oraz następujące sprawy ze stosunków rodzinnych

• o rozwód;
• o separację;
• o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa;
• o rozwiązanie przysposobienia.

Ponadto, w takim samym składzie w postępowaniu nieprocesowym sąd rozpoznaje w I instancji sprawy o przysposobienie.

W procesie karnym w sprawach o zbrodnie lub procesie lustracyjnym sąd w I instancji orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników, z wyjątkiem spraw o zbrodnie zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności, w których sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. Ponadto ze względu na szczególną zawiłość sprawy lub jej wagę sąd pierwszej instancji może postanowić o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów zamiast jednego sędziego i dwóch ławników. W Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku ławnicy uczestniczą również w rozpoznawaniu apelacji w sprawach wypadków morskich, a w sądach apelacyjnych oraz Sądzie Najwyższym – w rozpoznawaniu niektórych spraw dyscyplinarnych (w tym w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej).

Ponadto w Sądzie Najwyższym ławnicy uczestniczą w rozpoznawaniu skarg nadzwyczajnych

Izby morskie rozpoznają sprawy wypadków morskich na rozprawie, w pierwszej instancji – w składzie jednego sędziego oraz dwóch ławników, w drugiej instancji – w składzie jednego sędziego oraz czterech ławników. Rozprawie przewodniczy sędzia. Przewodniczący izby morskiej pierwszej i drugiej instancji może zwiększyć skład orzekający o dwóch ławników lub o jednego sędziego i jednego ławnika, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na zawiły charakter sprawy. Poza rozprawą postanowienia wydaje sędzia bez udziału ławników, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

Samorząd ławniczy

Ławnicy w sądach powszechnych, Sądzie Najwyższym i izbach morskich (natomiast nie w sądach wojskowych) wybierają ze swego grona radę ławniczą, jej przewodniczącego i zastępców. Do zadań rady należy w szczególności podnoszenie poziomu pracy ławników i ich reprezentowanie oraz pobudzanie działalności wychowawczej ławników w społeczeństwie.

Ławnicy w poszczególnych rodzajach sądownictwa

Sądy powszechne

Ławnicy do sądów powszechnych wybierani są w głosowaniu tajnym przez rady gmin spośród kandydatów zgłoszonych przez Prezesa sądu, zakłady pracy, stowarzyszenia, związki zawodowe, organizacje społeczne i zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa (z wyłączeniem partii politycznych), oraz co najmniej 50 obywateli stale mieszkających na danym terenie (tj. obszarze objętym właściwością danego sądu) i mających czynne prawo wyborcze. Ławników wybiera się do sądów rejonowych i okręgowych. Kadencja ławnika wynosi cztery lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyboru.

Pracodawca zatrudniający ławnika jest obowiązany zwolnić go od pracy na czas wykonywania czynności w sądzie. Za czas zwolnienia od pracy ławnik zachowuje prawo do świadczeń wynikających ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia. Ławnik otrzymuje na koszt Skarbu Państwa rekompensatę pieniężną za czas wykonywania czynności w sądzie w wysokości ustalonej ustawowo, w razie zamieszkania poza siedzibą sądu przysługuje mu dieta oraz zwrot kosztów przejazdu i noclegu według zasad ustalonych w tym zakresie dla sędziów.

Ławnikiem w sądzie powszechnym może zostać osoba:

• posiadająca obywatelstwo polskie i korzystająca z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
• która ukończyła 30 lat, a nie przekroczyła 70 lat;
• posiadająca co najmniej średnie wykształcenie;
• odznaczająca się nieskazitelnym charakterem;
• zamieszkała lub zatrudniona w miejscu kandydowania co najmniej od roku;
• której stan zdrowia pozwala na pełnienie funkcji ławnika.

Ławnikami nie mogą być:

• osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze;
• osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego;
• funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń;
• adwokaci i aplikanci adwokaccy;
• radcy prawni i aplikanci radcowscy;
• duchowni;
• żołnierze w czynnej służbie wojskowej;
• funkcjonariusze Służby Więziennej;
• radni gminy, powiatu i województwa.

Do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy ławnikiem powinna być wybrana osoba wykazująca szczególną znajomość spraw pracowniczych.

Sądy wojskowe

Ławników do sądów wojskowych wybiera się większością głosów na zebraniach żołnierzy jednostek wojskowych, stacjonujących na obszarze właściwości poszczególnych sądów wojskowych, spośród kandydatów zgłoszonych na zebraniu, w liczbie ustalonej przez prezesa sądu. Ławników wybiera się do wojskowych sądów okręgowych. Kadencja ławnika trwa 3 lata. Ławników będących żołnierzami pełniącymi zasadniczą służbę wojskową wybiera się na okres odbywania tej służby.

Ławnikiem w sądzie wojskowym, zwanym dalej, może być tylko żołnierz w czynnej służbie wojskowej, który:

• ukończył 18 lat i korzysta z praw cywilnych i obywatelskich;
• jest nieskazitelnego charakteru oraz wyróżnia się w wykonywaniu zadań służbowych i przestrzeganiu dyscypliny wojskowej.

W przypadkach określonych w ustawie może być nim również ławnik sądu powszechnego.

Ławnikiem w sądzie wojskowym nie mogą być:

• żołnierz, który pełni służbę w sądzie wojskowym, w wojskowej jednostce organizacyjnej prokuratury lub w żandarmerii wojskowej;
• radcy prawni i aplikanci radcowscy;
• duchowni.

Sąd Najwyższy

Od 2018 r. ławnicy działają też w Sądzie Najwyższym. Są oni wybierani przez Senat na 4-letnią kadencję w liczbie ustalonej przez Kolegium Sądu Najwyższego. W pozostałym zakresie stosuje się do nich co do zasady przepisy dotyczące ławników w sądach powszechnych.

Izby morskie

Ławników izb morskich powołuje na okres lat trzech minister właściwy do spraw gospodarki morskiej spośród osób posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe i praktykę w zakresie zagadnień występujących w sprawach rozpoznawanych przez izby morskie. Minister właściwy do spraw gospodarki morskiej, na wniosek przewodniczącego izby morskiej, określa, w drodze zarządzenia, liczbę ławników dla izby z uwzględnieniem terytorialnego zakresu działania izby morskiej. W pozostałym zakresie stosuje się do nich co do zasady przepisy dotyczące ławników w sądach powszechnych.

Podstawy prawne

• art. 182 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, ze zm.)
• dział IV rozdział 7 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2023 r. poz. 217)
• rozdział 8 oraz art. 70 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2250)
• rozdział 6 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2024 r. poz. 622)
• art. 47 Kodeksu postępowania cywilnego z 17 listopada 1964 (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805, ze zm.)
• art. 28 Kodeksu postępowania karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 2022 r. poz. 1375)
• art. 7 oraz 12-14 ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. o izbach morskich (Dz.U. z 2020 r. poz. 159)
• Ławnicy w Internetowym Systemie Aktów Prawnych

Zobacz też

• ława przysięgłych

Przypisy

Zapoznaj się z zastrzeżeniami dotyczącymi pojęć prawnych w Wikipedii.