Łyska wielka
| Fulica gigantea[1] | |
| Eydoux & Souleyet, 1841 | |
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Infragromada | |
| Rząd | |
| Nadrodzina | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
łyska wielka |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |
 | |
| Zasięg występowania | |
| |
Łyska wielka[3] (Fulica gigantea) – gatunek dużego ptaka z rodziny chruścieli (Rallidae). Występuje wysoko w Andach na obszarze styku kilku państw: Peru, Chile, Boliwii i Argentyny. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisali Joseph Fortuné Théodore Eydoux i Louis François Auguste Souleyet w 1841[4]. Holotyp pochodził z Peru[5]. Autorzy nadali nowemu gatunkowi nazwę Fulcia gigantea[4] (z literówką w nazwie rodzajowej). Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza łyskę wielką w rodzaju Fulica. Uznaje ją za gatunek monotypowy[6], podobnie jak kilka innych autorytetów[5][7][8][9].
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Według wyników badań zarówno Jetz et al. (2012)[10], jak i Garcia-R et al. (2014, 2018[11][12]) łyska wielka stanowi gatunek siostrzany wobec łyski żółtodziobej (F. armillata). Ich pozycja w obrębie rodzaju jest przedstawiona podobnie. Późniejsze badania uwzględniały dwa wcześniej pominięte gatunki, stąd kladogram w oparciu o ich rezultaty przedstawiono poniżej:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Pierwszy z wymienionych zespołów nie uwzględnił łyski hawajskiej (F. alai) i łyski złotoczelnej (F. leucoptera)[10]. Materiał genetyczny wszystkich gatunków łysek, z wyjątkiem wymarłej łyski maskareńskiej (F. newtonii)[6], został wykorzystany przez Garcia-R et al. (2014). Analizie poddano między innymi niepełne sekwencje trzech genów mitochondrialnych (cytochromu b, 16S rRNA, COI) oraz dwóch z DNA jądrowego (RAG1 i FGB7) o łącznej długości około 2900 par zasad[11]. Linia rozwojowa kladu F. armillata+F. gigantea według szacunków wyodrębniła się 4,54 mln lat temu, a następnie 2,87 mln lat temu te dwa gatunku oddzieliły się[11][12]. Wyniki wcześniejszych badań wskazywały na wartości bliskie 5,3 mln lat temu i 3,38 mln lat temu[10].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi około 48–59 cm; masa ciała – 2000–2500 g. Nie występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Łyski wielkie cechuje bardzo masywna budowa ciała ze stosunkowo małą głową, wklęsłym czołem i zwracającymi uwagę wypustkami powstałymi dzięki pogrubionym krawędziom oczodołów[5]. Wymiary szczegółowe przedstawiono w poniższej tabeli.
| n | Długość skrzydła |
n | Dł. ogona | n | Dł. górnej krawędzi dzioba (w tym płytki czołowej) |
n | Dł. skoku | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| samce | 10 | 241–287 (271,6) | 4 | 60–71 | 4 | 62–70 (65,8; SD: 3,9) | 10 | 82–103 (93,6) |
| samice | 11 | 252–300 (274,6) | 6 | 61–66 | 6 | 60–69 (64,7; SD: 3,4) | 11 | 82–103 (92,5) |
Upierzenie dorosłych osobników ma głęboki łupkowy kolor, na głowie i szyi przechodzący w czerń. Na bocznych pokrywach podogonowych obecne są białe paski. Nogi i stopy są intensywnie czerwone, co pod względem kolorystyki wyróżnia łyskę wielką na tle rodzaju. Dziób również ma czerwony kolor, ale z białą krawędzią tnącą, a do tego żółtymi bokami i płytką czołową[5].
U osobników młodocianych bliskich uzyskania szaty ostatecznej wyróżnia się ciemnoszara pierś i brzuch, bardziej matowy dziób oraz jasnoszare nogi i stopy. U tych w swojej pierwszej szacie upierzenie jest matowe i ciemnoszare z białym przodem szyi i bokami głowy poniżej oka; części nieopierzone są natomiast popielate[5].
Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Łyski wielkie występują na obszarze od południowego Peru przez zachodnią Boliwię po północne Chile i północno-zachodnią Argentynę[5]. Według szacunków BirdLife International zajmuje on powierzchnię blisko 873 tysiące km²[13]. W latach 60. XX wieku znane granice obszaru występowania na północy sięgały peruwiańskiego regionu Junín, a na południu – okolic równoleżnika 18°S w ówczesnym chilijskim regionie Tarapacá[14] (w 2007 północny kraniec Chile znalazł się w nowo wydzielonym regionie Arica y Parinacota).
Obejmuje też część boliwijskich departamentów Cochabamba, Potosí[14] i Oruro. Na początku lat 80. XX wieku regularnie donoszono o obserwacjach w okolicy jeziora Titicaca, ale nie stwierdzono lęgów nad samym jeziorem lub w jego okolicy[15]. W 2015 opublikowano wyniki badań nad wydobytymi w 1992 i 1996 przy Titicaca kośćmi ptaków. Zidentyfikowano też szczątki łysek wielkich. Materiał z tego stanowiska pochodzi sprzed 3500 do 900 lat[16]. W Argentynie obszar występowania F. gigantea obejmuje część prowincji Jujuy i Catamarca. Jest to między innymi Laguna de los Pozuelos, objęta konwencją ramsarską i stanowiąca część rezerwatu biosfery[17].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Środowiskiem życia łysek wielkich są różnych rozmiarów zbiorniki umiejscowione w środku jałowych, wyżynnych obszarów w andyjskiej strefie puny. Najliczniej zamieszkują te z zajętymi przez szczególnie gęstą roślinność płyciznami. Pojawiają się również w miejscach z wyższą roślinnością, jednak zawsze trzymają się odkrytych terenów. Być może obecność rozległych płycizn z odpowiednio gęstą pokrywą rośliną jest wymagana do podejmowania prób rozrodu, co ograniczałoby dostępność dogodnych miejsc gniazdowania[5]. Łyski wielkie zazwyczaj odnotowywane są między 3600 a 5000 m n.p.m., lecz odnotowywane były do 6450 m n.p.m.[5]
Łyski wielkie są roślinożerne. Zjadają wiele roślin wodnych, szczególnie lubią wywłóczniki (Myriophyllum), rdestnicę (Potamogeton), zamętnice (Zanichellia) i rupie (Ruppia). Prócz tego w skład ich diety wchodzi nieco glonów oraz trawa, którą skubią na wybrzeżu. W przeciwieństwie do współwystępujących łysek andyjskich (F. ardesiaca) nie zjadają ramienic (Chara). Łyski wielkie pokarm zbierają z powierzchni wody, czasem zanurzają się przodem ciała jak kaczki lub nurkują. Dorosłe osobniki są praktycznie nielotne, zdolność lotu mają tylko młodociane[5].
Dalej zachowany jest zapis ze źródła, stąd też podany został w transkrypcji anglojęzycznej. Samce odzywają się na zmianę gulgoczącym lub podobnym do śmiechu houehouhouhouhoou oraz niskim warkliwym hrr albo horr. Czasem wydają z siebie tylko warczące odgłosy. Samice odzywają się niskim terkoczącym che-jrrh, niskimi dźwiękami przypominającymi kwakanie oraz brzmiącymi jak trzaski odgłosami, które czasem przechodzą w miękki szczebiot albo – w obecności samca – miękkie hi-hirr hirrr hirrr...[5]. W sekcji Linki zewnętrzne znajdują się odnośniki do zbiorów nagrań głosów łysek wielkich.
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Lęgi stwierdzano o różnych porach roku. Najwięcej zniesień przypada jednak na okres lokalnej zimy, od czerwca do lipca. Często następuje po nich drugie zniesienie w okresie od listopada do lutego. Łyski wielkie są monogamiczne, wykazują całoroczny terytorializm. Gniazdo jest wyjątkowo dużych rozmiarów. Ma formę platformy z roślinności wodnej o długości do 3 m i wysokości 0,5 m. Krawędź znajduje się wysoko, okalając zagłębienie pośrodku. Para rozbudowuje swoje gniazdo w kolejnych latach, prawdopodobnie niektóre z nich służą łyskom przez całe życie. Z czasem z pozostałości z ubiegłych lat powstaje na środku warstw torfu. Nowsze konstrukcje mogą się unosić. Starsze osiadają na dnie na głębokość do 1 m, niekiedy na błotnisto-gliniastym podłożu. Zarówno samiec, jak i samica uczestniczą w budowie gniazda. Po wykluciu się piskląt regularnie na jego krawędź dodawana jest świeża roślinność[5].
W zniesieniu 3–7 jaj (średnia dla nieznanej liczby jaj: 4,4). W wysiadywaniu biorą udział obydwa ptaki z pary. Masa ciała młodych świeżo po wykluciu wynosi około 40 g. Pisklęta klują się już pokryte puchem; ogółem są smoliście czarne z brązowawym spodem ciała. Na gardle mają kilka pomarańczowych piór szczeciniastych. Różowa skóra na ciemieniu ledwie widoczna. Dziób piskląt jest głównie różowy z żółtą końcówką i nasadą w kolorze magenta, którą oddzielają czarne paski. Łyski wielkie karmią młode przez pierwsze 2 miesiące życia. Jedno wychowywane w niewoli w pełni pokryło się piórami po 67 dniach, w wieku 4 miesięcy były one już w pełni rozwinięte, a niedługo potem przeszło pierwsze pierzenie. Młode dużo czasu spędzają w gnieździe ze względu na częste występowanie silnych zimnych wiatrów. Zjadają wówczas z krawędzi świeżo dołożoną do gniazda roślinność. Do samego gniazda rodzice przynoszą im fragmenty roślin i bezkręgowce, na przykład obunogi. Jedno odchowane w niewoli żywiło się roślinami – moczarkami (Elodea) i szczawikiem (Oxalis) – niewielkimi rybami, kijankami i płazami bezogonowymi. Osobniki młodociane z poprzednich lęgów często pomagają w karmieniu. W niektórych siedliskach ludzie zabierają wiele jaj. Przeżywalność młodych jest jednak wysoka; dla piskląt wynosi szacunkowo 36%[5].
Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje łyskę wielką za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie stabilny ze względu na brak widocznych zagrożeń[13]. Ogółem jest to gatunek rzadki. W połowie lat 90. XX wieku największa populacja występowała w Parku Narodowym Lauca w północnym Chile (przy granicy z Boliwią). Wówczas zaobserwowano już wzrost liczebności w Chile i Peru, który prawdopodobnie wynikał ze zmiany przepisów ograniczającej dostęp do broni palnej[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Fulica gigantea, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Fulica gigantea, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Rallidae Rafinesque, 1815 - chruściele - Rails and Coots (wersja: 2021-04-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-07-09].
- ↑ a b Eydoux, Fortuné & Souleyet, Louis François Auguste, Voyage autour du monde exécuté pendant les années 1836 et 1837 sur la corvette la Bonite, 1941, 102, pl.8 (fr.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m J. del Hoyo, A. Elliott & J. Sargatal, Handbook of the Birds of the World, t. 3. Hoatzin to Auks, Barcelona: Lynx Edicions, 1996, s. 115, 209, ISBN 84-87334-20-2.
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.), Finfoots, flufftails, rails, trumpeters, cranes, Limpkin [online], IOC World Bird List (v11.1), 19 stycznia 2021 [dostęp 2021-07-01].
- ↑ Handbook of the Birds of the World and BirdLife International, Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 5 [online], grudzień 2020, s. 388–389 [dostęp 2021-07-01].
- ↑ Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2019 [online], 2019 [dostęp 2021-07-01].
- ↑ Barry Taylor & Ber van Perlo, Rails: A Guide to Rails, Crakes, Gallinules and Coots of the World, Bloomsbury Publishing, 1998.
- ↑ a b c W. Jetz i inni, The global diversity of birds in space and time, „Nature”, 491 (7424), 2012, s. 444–448, DOI: 10.1038/nature11631, ISSN 0028-0836. (drzewo filogenetyczne dostępne w bazie pod adresem timetree.org)
- ↑ a b c Garcia-R i inni, Deep global evolutionary radiation in birds: Diversification and trait evolution in the cosmopolitan bird family Rallidae, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 81, 2014, s. 96–108, DOI: 10.1016/j.ympev.2014.09.008.
- ↑ a b Garcia-R i inni, Contrasting patterns of diversification in a bird family (Aves: Gruiformes: Rallidae) are revealed by analysis of geospatial distribution of species and phylogenetic diversity, „Ecography”, 2018, DOI: 10.1111/ecog.03783.
- ↑ a b Giant coot (Fulica gigantea). BirdLife International. [dostęp 2021-07-01].
- ↑ a b Rodolphe Meyer de Schauensee, The species of birds of South America and their distribution, Academy of Natural Sciences of Philadelphia, Narberth, Pennsylvania: Livingston Publ. Co, 1966, s. 83.
- ↑ J. Fjeldsa, Biological notes on the Giant Coot Fulica gigantea, „Ibis”, 123 (4), 1981, s. 423–437, DOI: 10.1111/j.1474-919x.1981.tb04047.x.
- ↑ David W. Steadman, Christine A. Hastorf, Prehistoric birds from the Lake Titicaca region, Bolivia: long-term continuity and change in an Andean bird community, „The Wilson Journal of Ornithology”, 127 (3), s. 359–375, DOI: 10.1676/14-127.1.
- ↑ Fulica gigante (Gallareta Gigante – Giant Coot) [online], Sistema de Información de Biodiversidad | Ministerio de Ambiente y Desarrollo Sostenible [dostęp 2021-07-02].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Nagrania głosów na xeno-canto.org