Andy
.jpg)
Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – łańcuch górski znajdujący się w Ameryce Południowej na terenie Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny. Są to góry fałdowe, które ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000[1] km, co sprawia, że jest to najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość Andów wynosi 200–800 km. Najwyższe szczyty to Aconcagua (6961 m n.p.m.[2]), Ojos del Salado (6893 m n.p.m.) oraz Nevado Pissis (6793 m n.p.m.).
Podział Andów[edytuj | edytuj kod]
Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, umownie, do ok. 12° S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29° S) i Andy Południowe (położone w strefie klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29° S). Andy składają się z 2–4 łańcuchów górskich, zwanych kordylierami, które oddzielają od siebie głębokie, podłużne obniżenia (jak Wielka Dolina Centralna w Ekwadorze czy Dolina Środkowochilijska)[1].
Andy składają się z wielu pasm górskich, tworzących cztery równoległe łańcuchy: Kordylierę Wschodnią (wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego), Centralną (równolegle do K. Zachodniej, od Morza Karaibskiego po Andy Centralne), Zachodnią (od Morza Karaibskiego do przylądka Horn) i Nadbrzeżną (wzdłuż brzegu Oceanu Spokojnego). Kordyliera Wschodnia tworzy w Wenezueli podwójny grzbiet – Andy Karaibskie[1].
Historia i rzeźba[edytuj | edytuj kod]
Góry zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. Znajdują się tu najwyższe na świecie wulkany: w Andach Północnych m.in. Tolima 5215 m n.p.m., Antisana 5704 m n.p.m., Cotopaxi 5896 m n.p.m. – uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi, oraz Andach Środkowych m.in. El Misti 5822 m n.p.m., Llullaillaco 6739 m n.p.m. – najwyższy czynny wulkan Ziemi.
Klimat i stosunki wodne[edytuj | edytuj kod]
Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.
Andy tworzą barierę klimatyczną, która silnie ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż Andów biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tu swoje źródła m.in. Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).
Roślinność i zwierzęta[edytuj | edytuj kod]
Na północy stoki Andów porośnięte są przez wilgotne lasy równikowe, gdzie rosną np. przedstawiciele Espeletia. Dla części środkowej Andów charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna); lasy porastają tę część Andów wyłącznie od strony wschodniej. Na wielu spośród śródgórskich wyżyn w miejscach pustynnych napotkać można solniska, np. na pustyni Atakama – występuje tam uboga roślinność, głównie słonorośla, kaktusy, z rzadka krzewy. Dalej w stronę południa pojawiają się w Andach, od strony oceanu, zimozielone zarośla twardolistne, zaś po stronie kontynentu – stepy. Na obszarach nadmorskich, zalewanych podczas przypływów, rosną namorzyny. Powyżej 40°S rośnie już roślinność państwa antarktycznego. Wyżynę Patagońską porasta roślinność stepowa i półpustynna, a na Ziemi Ognistej występuje tundra subarktyczna[1].
Charakterystycznymi dla Andów gatunkami zwierząt są lamy, gwanako andyjskie, wikunia, tapir górski, jelenie: huemale, kilka gatunków z rodzaju Mazama, pudu, niedźwiedź andyjski; z ptaków m.in. kondorowate, łyska andyjska i skalikurek andyjski. Żyją tam także koszatniczki[1].
Szczyty[edytuj | edytuj kod]
Szczyty według wysokości:
| L.p. | Wysokość [m n.p.m.] |
Szczyt | Pasmo | Państwo | Fotografia |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 6961 | Aconcagua |  Argentyna
|
| |
| 2 | 6893 | Ojos del Salado | Puna de Atacama | Argentyna Chile
|
|
| 3 | 6793 | Pissis | Puna de Atacama | Argentyna
|
|
| 4 | 6770 | Mercedario | Cordillera de la Ramada | Argentyna
|
|
| 5 | 6768 | Huascaran | Cordillera Blanca |  Peru
|
|
| 6 | 6759 | Cerro Bonete | Puna de Atacama | Argentyna
|
|
| 7 | 6758 | Nevado Tres Cruces | Puna de Atacama | Argentyna Chile
|
|
| 8 | 6723 | Llullaillaco | Puna de Atacama | Argentyna Chile
|
|
| 9 | 6658 | Walther Penck | Puna de Atacama | Argentyna
|
|
| 10 | 6638 | Incahuasi | Puna de Atacama | Argentyna Chile
|
|
Najważniejsze szczyty w Andach:
Chile:
- Monte San Valentín, 4058 m n.p.m.
- Cerro Paine Grande, około 2750 m n.p.m.
- Cerro Macá, około 2300 m n.p.m.
- Monte Darwin, około 2500 m n.p.m.
- Volcan Hudson, około 1900 m n.p.m.
Granica boliwijsko-chilijska:
- Acotango, 6052 m n.p.m.
- Cerro Minchincha, 5305 m n.p.m.
- Irruputuncu, 5163 m n.p.m.
- Licancabur, 5920 m n.p.m.
- Olca, 5407 m n.p.m.
- Parinacota, 6348 m n.p.m.
- Paruma, 5420 m n.p.m.
- Pomerape, 6282 m n.p.m.
Argentyna:
- Aconcagua, 6961 m n.p.m.
- Cerro Bonete, 6759 m n.p.m.
- Galan, 5912 m n.p.m.
- Incahuasi, 6620 m n.p.m.
- Mercedario, 6720 m n.p.m.
- Pissis, 6795 m n.p.m.
Granica argentyńsko-chilijska:
- Cerro Bayo, 5401 m n.p.m.
- Cerro Chaltén, 3375 m n.p.m.
- Cerro Escorial, 5447 m n.p.m.
- Cordón del Azufre, 5463 m n.p.m.
- Falso Azufre, 5890 m n.p.m.
- Lastarria, 5697 m n.p.m.
- Llullaillaco , 6739 m n.p.m.
- Maipo, 5264 m n.p.m.
- Marmolejo, 6110 m n.p.m.
- Ojos del Salado, 6893 m n.p.m.
- Olca, 5407 m n.p.m.
- Sierra Nevada de Lagunas Bravas, 6127 m n.p.m.
- Socompa, 6051 m n.p.m.
- Nevado Tres Cruces, 6749 m n.p.m.
- Tupungato, 6570 m n.p.m.
Boliwia:
- Ancohuma, 6427 m n.p.m.
- Cabaray, 5860 m n.p.m.
- Chacaltaya, 5421 m n.p.m.
- Huayna Potosi, 6088 m n.p.m.
- Illampu, 6368 m n.p.m.
- Illimani, 6438 m n.p.m.
- Macizo de Larancagua, 5520 m n.p.m.
- Macizo de Pacuni, 5400 m n.p.m.
- Nevado Anallajsi, 5750 m n.p.m.
- Sajama, 6542 m n.p.m.
- Patilla Pata, 5300 m n.p.m.
- Tata Sabaya, 5430 m n.p.m.
Peru:
- Alpamayo, 5947 m n.p.m.
- Carnicero, 5960 m n.p.m.
- El Misti, 5822 m n.p.m.
- El Toro, 5830 m n.p.m.
- Huascaran, 6768 m n.p.m.[1]
- Jirishanca, 6094 m n.p.m.
- Rasac, 6040 m n.p.m.
- Rondoy, 5870 m n.p.m.
- Sarapo, 6127 m n.p.m.
- Seria Norte, 5860 m n.p.m.
- Siula Grande, 6344 m n.p.m.
- Yerupaja, 6635 m n.p.m.
- Yerupaja Chico, 6089 m n.p.m.
Ekwador:
- Antisana, 5753 m n.p.m.
- Cayambe, 5790 m n.p.m.
- Chimborazo, 6267 m n.p.m.
- Corazón, 4790 m n.p.m.
- Cotopaxi, 5897 m n.p.m.
- El Altar, 5320 m n.p.m.
- Illiniza, 5248 m n.p.m.
- Pichincha, 4784 m n.p.m.
- Reventador, 3562 m n.p.m.
- Sangay, 5230 m n.p.m.
- Tungurahua, 5023 m n.p.m.
Kolumbia:
- Cristóbal Colón, 5775 m n.p.m.
- Galeras, 4276 m n.p.m.
- Nevado del Huila, 5700 m n.p.m.
- Nevado del Ruiz, 5389 m n.p.m.
- Ritacuba Blanco, 5410 m n.p.m.
- Nevado del Quindío, 5215 m n.p.m.
Wenezuela:
- Pico Bolívar, 4981 m n.p.m.
- Pico Humboldt, 4940 m n.p.m.
- Pico La Concha, 4870 m n.p.m.
- Pico Piedras Blancas, 4740 m n.p.m.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.
- ↑ Aconcagua wyższa o ponad metr! | tierralatina.pl - Ameryka Łacińska i Karaiby, www.tierralatina.pl [dostęp 2017-11-21] (pol.).
