Andy

Andy – zrzut ekranu programu NASA World Wind

Cono de Arita na Salta (Argentyna)

Cerro Chaltén

Santiago de Chile na tle zachodnich stoków Andów

Szczyt Alpamayo w Andach peruwiańskich

Cerro Torre

Machu Picchu i Huayna Picchu w tle

Andy – zdjęcie doliny.

Antizana, Ecuador

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – góry fałdowe znajdujące się w Ameryce Południowej na terenie Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile oraz Argentyny. Góry ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Paria na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 7000 km, co sprawia, że jest to najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość Andów wynosi 200–800 km. Najwyższe szczyty to Aconcagua (6962 m n.p.m.), Ojos del Salado (6893 m n.p.m.) oraz Nevado Pissis (6793 m n.p.m.).

Podział Andów[edytuj | edytuj kod]

Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, do ok. 12°S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (położone w strefie klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29°S). Ze względów terytorialnych można podzielić Andy na: Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie, Argentyńskie. Stosowany jest również podział na Andy Kolumbijsko-Wenezuelskie, Chilijsko-Argentyńskie, Południowochilijskie oraz Patagońskie.

Andy składają się z wielu pasm górskich, tworzących cztery równoległe łańcuchy: Kordylierę Wschodnią, Centralną, Zachodnią i Nadbrzeżną. Łańcuchy te niekiedy zanikają bądź też zbiegają się ze sobą, tworząc węzły górskie.

Historia i rzeźba[edytuj | edytuj kod]

Góry zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. Znajdują się tu najwyższe na świecie wulkany: w Andach Północnych m.in. Tolima 5215 m n.p.m., Antisana 5704 m n.p.m., Cotopaxi 5896 m n.p.m. — uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi, oraz Andach Środkowych m.in. Misti 5822 m n.p.m., Llullaillaco 6739 m n.p.m. — najwyższy czynny wulkan Ziemi.

Klimat i stosunki wodne[edytuj | edytuj kod]

Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.

Andy tworzą barierę klimatyczną, która silnie ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż Andów biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tu swoje źródła m.in.: Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).

Roślinność i zwierzęta[edytuj | edytuj kod]

Na północy stoki And porośnięte są przez wilgotne lasy równikowe i równikowe lasy górskie, przechodzące w wyżej położonych miejscach w wilgotne zarośla i łąki górskie. Dla części środkowej And charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna). Na południu stoki And pokrywa roślinność podzwrotnikowa i lasy strefy umiarkowanej (z dużym udziałem notofagusa – południowego buka), przechodzące w wyższych miejscach w formacje krzewiaste i trawiaste. Na południowym krańcu gór pojawia się tundra.

Charakterystycznymi dla And gatunkami zwierząt są lamy, gwanako, wikunia, grzechotnik, jaguar, pudu oraz symbol Andów, zagrożony wyginięciem, kondor wielki. Żyją tam także szynszyle i koszatniczki.

Szczyty[edytuj | edytuj kod]

Szczyty według wysokości:

L.p.	Wysokość	Szczyt	Pasmo	Państwo
1	6.962	Aconcagua		Argentyna
2	6.891	Ojos del Salado	Puna de Atacama	Argentyna Chile
3	6.792	Pissis	Puna de Atacama	Argentyna
4	6.770	Mercedario	Cordillera de la Ramada	Argentyna
5	6.768	Huascaran	Cordillera Blanca	Peru
6	6.759	Cerro Bonete	Puna de Atacama	Argentyna
7	6.758	Nevado Tres Cruces	Puna de Atacama	Argentyna Chile
8	6.723	Llullaillaco	Puna de Atacama	Argentyna Chile
9	6.658	Walther Penck	Puna de Atacama	Argentyna
10	6.638	Incahuasi	Puna de Atacama	Argentyna Chile