Andy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
Andy – zrzut ekranu programu NASA World Wind
Cono de Arita na Salta (Argentyna)
Cerro Chaltén
Santiago de Chile na tle zachodnich stoków Andów
Szczyt Alpamayo w Andach peruwiańskich
Cerro Torre
Machu Picchu i Huayna Picchu w tle
Pico Bolivar
Torres del Paine
Licancabur
Yerupaja
Andy – zdjęcie doliny
Antizana, Ecuador

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – góry fałdowe znajdujące się w Ameryce Południowej na terenie Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile oraz Argentyny. Góry ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000[1] km, co sprawia, że jest to najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość Andów wynosi 200–800 km. Najwyższe szczyty to Aconcagua (6962 m n.p.m.[1]), Ojos del Salado (6893 m n.p.m.) oraz Nevado Pissis (6793 m n.p.m.).

Podział Andów[edytuj]

Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, umownie, do ok. 12° S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29° S) i Andy Południowe (położone w strefie klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29° S). Andy składają się z 2–4 łańcuchów górskich, zwanych kordylierami, które oddzielają od siebie głębokie, podłużne obniżenia (jak Wielka Dolina Centralna w Ekwadorze czy Dolina Środkowochilijska)[1].

Andy składają się z wielu pasm górskich, tworzących cztery równoległe łańcuchy: Kordylierę Wschodnią (wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego), Centralną (równolegle do K. Zachodniej, od Morza Karaibskiego po Andy Centralne), Zachodnią (od Morza Karaibskiego do przylądka Horn) i Nadbrzeżną (wzdłuż brzegu Oceanu Spokojnego). Kordyliera Wschodnia tworzy w Wenezueli podwójny grzbiet – Andy Karaibskie[1].

Historia i rzeźba[edytuj]

Góry zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. Znajdują się tu najwyższe na świecie wulkany: w Andach Północnych m.in. Tolima 5215 m n.p.m., Antisana 5704 m n.p.m., Cotopaxi 5896 m n.p.m. – uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi, oraz Andach Środkowych m.in. Misti 5822 m n.p.m., Llullaillaco 6739 m n.p.m. – najwyższy czynny wulkan Ziemi.

Klimat i stosunki wodne[edytuj]

Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.

Andy tworzą barierę klimatyczną, która silnie ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż Andów biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tu swoje źródła m.in. Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).

Roślinność i zwierzęta[edytuj]

Na północy stoki Andów porośnięte są przez wilgotne lasy równikowe, gdzie rosną np. przedstawiciele Espeletia. Dla części środkowej Andów charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna); lasy porastają tę część Andów wyłącznie od strony wschodniej. Na wielu spośród śródgórskich wyżyn w miejscach pustynnych napotkać można solniska, np. na pustyni Atakama – występuje tam uboga roślinność, głównie słonorośla, kaktusy, z rzadka krzewy. Dalej w stronę południa pojawiają się w Andach, od strony oceany, zimozielone zarośla twardolistne, zaś po stronie kontynentu – stepy. Na obszarach nadmorskich, zalewanych podczas przypływów, rosną namorzyny. Powyżej 40°S rośnie już roślinność państwa antarktycznego. Wyżynę Patagońską porasta roślinność stepowa i półpustynna, a na Ziemi Ognistej występuje tundra subarktyczna[1].

Charakterystycznymi dla Andów gatunkami zwierząt są lamy, gwanako andyjskie, wikunia, tapir górski, jelenie: huemale, kilka gatunków z rodzaju Mazama, pudu, niedźwiedź andyjski; z ptaków m.in. kondorowate, łyska andyjska i skalikurek andyjski. Żyją tam także koszatniczki[1].

Szczyty[edytuj]

Szczyty według wysokości:

L.p. Wysokość
[m n.p.m.]		 Szczyt Pasmo Państwo Fotografia
1 6962 Aconcagua Argentyna Argentyna Aconcagua 13.JPG
2 6891 Ojos del Salado Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile		 Ojos del Salado summit.jpg
3 6792 Pissis Puna de Atacama Argentyna Argentyna Monte Pissis.jpg
4 6770 Mercedario Cordillera de la Ramada Argentyna Argentyna Mercedario bolius 20040215 021.jpg
5 6768 Huascaran Cordillera Blanca Peru Peru Huascaran norte.JPG
6 6759 Cerro Bonete Puna de Atacama Argentyna Argentyna Cerro Bonete.jpg
7 6758 Nevado Tres Cruces Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile		 Tres-cruces.jpg
8 6723 Llullaillaco Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile		 Habitat du Chinchilla brevicaudata - Lllullaillaco.jpg
9 6658 Walther Penck Puna de Atacama Argentyna Argentyna Cazadero.jpg
10 6638 Incahuasi Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile		 Incahuasi and el fraile plus laguna verde chile.jpg

Najważniejsze szczyty w Andach:

Chile:

Granica boliwijsko-chilijska:

Argentyna:

Granica argentyńsko-chilijska:

Boliwia:

Peru:

Ekwador:

Kolumbia:

Wenezuela:

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Wikimedia Commons ma galerię ilustracji związaną z tematem:
Andy
Zobacz hasło Andy w Wikisłowniku
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Andy&oldid=45739393”