Andy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Andy – zrzut ekranu programu NASA World Wind
Cono de Arita na Salta (Argentyna)
Cerro Chaltén
Santiago de Chile na tle zachodnich stoków Andów
Szczyt Alpamayo w Andach peruwiańskich
Cerro Torre
Machu Picchu i Huayna Picchu w tle
Pico Bolivar
Torres del Paine
Licancabur
Yerupaja
Dolina andyjska
Antizana, Ecuador

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – łańcuch górski w Ameryce Południowej na terytorium Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny. Są to góry fałdowe ciągnące się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Morza Karaibskiego na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km[1] – najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość wynosi 200–800 km. Najwyższymi szczytami są Aconcagua (6961 m[2]), Ojos del Salado (6893 m) oraz Nevado Pissis (6793 m).

Podział[edytuj | edytuj kod]

Andy dzielą się na Andy Północne (położone w strefie klimatu równikowego i podrównikowego, umownie, do ok. 12°S), Andy Środkowe (znajdujące się w strefie klimatu zwrotnikowego, od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (położone w strefie klimatu podzwrotnikowego, umiarkowanego i subpolarnego, od ok. 29°S).

Składają się z 2–4 łańcuchów górskich, zwanych kordylierami: Kordylierę Wschodnią (wzdłuż wybrzeża M. Karaibskiego), Centralną (równolegle do K. Zachodniej, od Morza Karaibskiego po Andy Centralne), Zachodnią (od Morza Karaibskiego do przylądka Horn) i Nadbrzeżną (wzdłuż brzegu Oceanu Spokojnego). Kordyliera Wschodnia tworzy w Wenezueli podwójny grzbiet – Andy Karaibskie[1]. Rozdzielają je głębokie, podłużne obniżenia (jak Wielka Dolina Centralna w Ekwadorze czy Dolina Środkowochilijska)[1]

Historia i rzeźba[edytuj | edytuj kod]

Andy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych. Są obszarem aktywnym sejsmicznie z najwyższymi na świecie wulkanami: w Andach Północnych m.in. Tolima (5215 m), Antisana (5704 m), Cotopaxi (5896 m) – uważany za jeden z najbardziej aktywnych wulkanów, oraz Andach Środkowych m.in. El Misti (5822 m), Llullaillaco (6739 m) – najwyższy czynny wulkan.

Klimat i stosunki wodne[edytuj | edytuj kod]

Andy są położone w kilku strefach klimatycznych, począwszy od północy od klimatów równikowych, poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane aż po klimat subpolarny na krańcach południowych. Prawie wszędzie panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością.

Andy tworzą barierę klimatyczną, która ogranicza wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Ameryki Południowej. Wzdłuż biegnie główny wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tam źródła: Amazonka, Colorado, Rio Negro, Chubut, Magdalena, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Niektóre rzeki, zwłaszcza w Andach Środkowych, mają charakter okresowy lub epizodyczny. Na terenie Andów występują liczne jeziora (głównie na terenie Andów Południowych).

Roślinność i zwierzęta[edytuj | edytuj kod]

Na północy stoki Andów porośnięte są wilgotnym lasem równikowym, w którym rosną np. przedstawiciele Espeletia. Dla części środkowej charakterystyczne są formacje pustynne i półpustynne (tzw. puna); lasy porastają tę część Andów wyłącznie od strony wschodniej. Na śródgórskich wyżynach w miejscach pustynnych napotkać można solniska, np. na pustyni Atakama – występuje tam uboga roślinność, głównie słonorośla, kaktusy, z rzadka krzewy. Dalej na południe pojawiają się od strony oceanu zimozielone zarośla twardolistne, zaś po stronie kontynentu – stepy. Na obszarach nadmorskich, zalewanych podczas przypływów, rosną namorzyny. Powyżej 40°S występuje roślinność antarktyczna. Wyżynę Patagońską porasta roślinność stepowa i półpustynna, a na Ziemi Ognistej występuje tundra subarktyczna[1].

Charakterystycznymi dla Andów gatunkami zwierząt są lamy, gwanako andyjskie, wikunia, tapir górski, jelenie: huemale, kilka gatunków z rodzaju Mazama, pudu, niedźwiedź andyjski; z ptaków m.in. kondorowate, łyska andyjska i skalikurek andyjski. Żyją tam także koszatniczki[1].

Szczyty[edytuj | edytuj kod]

Szczyty według wysokości:

L.p. Wysokość
[m n.p.m.] 		Szczyt Pasmo Państwo Fotografia
1 6961 Aconcagua Argentyna Argentyna Aconcagua 13.JPG
2 6893 Ojos del Salado Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile 		Ojos del Salado summit.jpg
3 6793 Pissis Puna de Atacama Argentyna Argentyna Monte Pissis.jpg
4 6770 Mercedario Cordillera de la Ramada Argentyna Argentyna Mercedario bolius 20040215 021.jpg
5 6768 Huascaran Cordillera Blanca Peru Peru Huascaran norte.JPG
6 6759 Cerro Bonete Puna de Atacama Argentyna Argentyna
7 6758 Nevado Tres Cruces Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile 		Tres-cruces.jpg
8 6723 Llullaillaco Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile 		Habitat du Chinchilla brevicaudata - Lllullaillaco.jpg
9 6658 Walther Penck Puna de Atacama Argentyna Argentyna Cazadero.jpg
10 6638 Incahuasi Puna de Atacama Argentyna Argentyna
Chile Chile 		Incahuasi and el fraile plus laguna verde chile.jpg

Najważniejsze szczyty w Andach:

Chile:

Granica boliwijsko-chilijska:

Argentyna:

Granica argentyńsko-chilijska:

Boliwia:

Peru:

Ekwador:

Kolumbia:

Wenezuela:

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f praca zbiorowa: Wielki Encyklopedyczny Atlas Świata. T. 17. Ameryka Południowa. Warszawa: PWN, 2006, s. 6–11, 19–21. ISBN 978-83-01-14-932-1.
  2. ↑ Aconcagua wyższa o ponad metr!, tierralatina.pl – Ameryka Łacińska i Karaiby [dostęp 2017-11-21] (pol.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Andy&oldid=68152310”