Łopian
 Łopian mniejszy | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
łopian | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Arctium L. Sp. Pl. 816. 1 Mai 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Łopian (Arctium L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. W tradycyjnym ujęciu liczył 6 gatunków, które jednak były zagnieżdżone w rodzaju Cousinia, a różnice między tymi rodzajami były nieostre. Proponowano dołączanie do rodzaju Arctium kolejnych gatunków (do ok. 10) lub wskazywano na celowość scalenia tych rodzajów. W wyniku badań molekularnych w XXI wieku ustalono podział gatunków między problematycznymi rodzajami, zaliczając do rodzaju Arctium ok. 40 gatunków. Występują one jako rośliny rodzime w Europie, północno-zachodniej Afryce i na rozległych obszarach Azji, a jako introdukowane i zadomowione także w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii.
Rośliny wyróżniają się ostrymi i haczykowatymi listkami okrywy otaczającej kwiatostany, łatwo przyczepiającymi się do tkanin i futer, co jest głównym sposobem rozprzestrzeniania owoców tych roślin. Okrywy te zaplątane w sierść psów, owiec i innych zwierząt bywają bardzo problematyczne do usunięcia[5]. Użytkowe znaczenie ma łopian większy A. lappa, który uprawiany jest w Japonii dla jadalnych korzeni spichrzowych. Młode liście tego gatunku spożywane są w sałatkach w Japonii, Skandynawii i Kanadzie. Ten gatunek, a także łopian mniejszy A. minus, wykorzystywane są także jako rośliny lecznicze[6].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północno-zachodnią Afrykę (Maroko i Algieria) oraz rozległe obszary Azji – bez wschodnich krańców Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Półwyspu Arabskiego, Indyjskiego i Archipelagu Malajskiego[4]. Szeroki zasięg mają jednak niemal wyłącznie gatunki z sekcji Arctium, tj. kilka gatunków tradycyjnie zaliczanych do rodzaju łopian. Pozostałe mają na ogół niewielkie zasięgi ograniczone do obszarów górskich Azji Środkowej lub Zachodniej, wiele gatunków to endemity gór Tienszan i Pamiro-Ałaju[7].
Szeroko rozprzestrzenione gatunki łopianów są też gatunkami inwazyjnymi w Ameryce Północnej, Południowej i w Australii[4][5]
W Polsce występują na stanowiskach naturalnych cztery gatunki[8]:
- łopian gajowy (Arctium nemorosum Lej.)
- łopian mniejszy (Arctium minus (Hill) Bernh.)
- łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum Mill.)
- łopian większy (Arctium lappa L.)
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Rośliny dwuletnie i byliny o korzeniu palowym, pędzie kolczastym lub nieuzbrojonym, czasem drewniejącym u nasady[7], osiągającym od kilkudziesięciu cm do ok. 3 m wysokości[5].
- Liście
- Dolne skupione w rozecie przyziemnej, łodygowe podobne z kształtu, ale zmniejszające się ku górze pędu. Dolne ogonkowe, górne siedzące. Blaszka całobrzega, ząbkowana, klapowana do pierzasto podzielonej lub wcinanej, liście czasem skórzaste[7].
- Kwiaty
- Wszystkie jednakowe, obupłciowe, rurkowate, o takiej samej lub zbliżonej budowie, zebrane w koszyczki kulistawe lub jajowate, tworzące kwiatostan złożony wiechowaty, groniasty lub w postaci podbaldachu. Listki okrywy nagie lub pajęczynowato owłosione, u nasady dachówkowato ułożone, w górze odgięte, zakończone ostrym końcem, haczykowatym, wygiętym lub wyprostowanym. Dno koszyczka pokryte sztywnymi lub miękkimi plewinkami. Puch kielichowy łatwo odpada. Korona kwiatu rurkowato-dzwonkowata, biała, żółta, różowa lub fioletowa, naga lub owłosiona[7].
- Owoce
- Niełupki nagie, jajowate lub podługowate, często nieco spłaszczone, na powierzchni gładkie, pomarszczone lub podłużnie bruzdowane[7].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj Arctium opisany został po raz pierwszy zgodnie z obowiązującymi zasadami naukowej nomenklatury botanicznej przez Karola Linneusza w 1753 roku. Jednak w XVIII i XIX wieku wciąż wielu botaników używało „przedlinneuszowskiej” nazwy Lappa Scop. na określenie tych roślin. Rodzaj wyróżniających się w Europie roślin okazał się kłopotliwy do oddzielenia od opisanych w XIX wieku rodzajów azjatyckich rodzajów, zwłaszcza obfitującego w gatunki Cousinia, ale też Schmalhausenia, czy wyróżnionych w XX wieku rodzajów Anura i Hypacanthum. Cała ta grupa rodzajów określana jest mianem kompleksu Arctium-Cousinia. Wśród propozycji rozwikłania problemów w jej klasyfikacji padały i takie, by wszystkie 5 rodzajów i ponad 500 gatunków połączyć jako jeden rodzaj Arctium[7] lub Cousinia[9]. W latach 90. XX wieku rodzaj Arctium powiększono o kilka gatunków z podgatunku Cousinia subg. Cynaroides, dołączając rośliny o haczykowatych listkach okrywy. Nadal rodzaj tak wyróżniany nie miał jednak charakteru monofiletycznego i był zagnieżdżony w Cousinia. Analizy molekularne w XXI wieku pozwoliły ustalić, że cały kompleks Arctium-Cousinia rozpada się na dwa monofiletyczne klady. Jeden liczący ok. pół tysiąca gatunków zachowano pod nazwą Cousinia, a drugi obejmujący 6 gatunków tworzących tradycyjnie rodzaj Arctium, 20 gatunków z Cousinia subg. Cynaroides, 10 gatunków z subg. Hypacanthodes, dwa gatunki z rodzaju Hypacanthium i monotypowe rodzaje Anura i Schmalhausenia połączono w szeroko ujmowany rodzaj Arctium[7].
- Pozycja systematyczna
Rodzaj Arctium należy do rodziny astrowatych Asteraceae, podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carduinae[9].
- Wykaz gatunków[4]
- Arctium abolinii (Kult. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium alberti (Regel & Schmalh.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium × ambiguum (Celak.) Nyman
- Arctium amplissimum Kuntze
- Arctium anomalum (Franch.) Kuntze
- Arctium arctiodes Kuntze
- Arctium atlanticum (Pomel) H.Lindb.
- Arctium aureum Kuntze
- Arctium chloranthum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium dolichophyllum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium × dualis (Juz.) Duist.
- Arctium echinopifolium (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium egregium (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium elatum (Boiss. & Buhse) Kuntze
- Arctium evidens (Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium fedtschenkoanum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium grandifolium (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium haesitabundum (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium horrescens (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium karatavicum (Regel & Schmalh.) Kuntze
- Arctium korolkowii Kuntze
- Arctium korshinskyi (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium lappa L. – łopian większy
- Arctium lappaceum (Schrenk) Kuntze
- Arctium × leiobardanum Juz. & C.Serg. ex Stepanov
- Arctium leiospermum Juz. & Ye.V.Serg.
- Arctium × maassii Rouy
- Arctium macilentum (C.Winkl.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium medians (Juz.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium minus (Hill) Bernh. – łopian mniejszy
- Arctium × mixtum (Simonk.) Nyman
- Arctium nemorosum Lej. – łopian gajowy
- Arctium nidulans (Regel) Sennikov
- Arctium × nothum (Ruhmer) J.Weiss
- Arctium palladinii (Marcow.) R.E.Fr. & Soderb.
- Arctium pallidivirens (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium pentacanthoides (Juz. ex Tscherneva) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium pentacanthum (Regel & Schmalh.) Kuntze
- Arctium pseudarctium (Bornm.) Duist.
- Arctium pterolepidum (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium radula Juz. & Ye.V.Serg.
- Arctium refractum (Bornm.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium sardaimionense Rassulova & B.A.Sharipova
- Arctium schmalhausenii Kuntze
- Arctium tomentellum (C.Winkl.) Kuntze
- Arctium tomentosum Mill. – łopian pajęczynowaty
- Arctium triflorum Kuntze
- Arctium ugamense (Karmysch.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium umbrosum (Bunge) Kuntze
- Arctium vavilovii (Kult.) S.López, Romasch., Susanna & N.Garcia
- Arctium × zalewskii (Dybowski.) Arènes
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
- ↑ a b c d Arctium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-20].
- ↑ a b c Arctium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-20].
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 69, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g Sara López-Vinyallonga, Kostyantyn Romaschenko, Alfonso Susanna, Núria Garcia-Jacas. Systematics of the Arctioid group: Disentangling Arctium and Cousinia (Cardueae, Carduinae). „Taxon”. 60, 2, s. 539-554, 2011. DOI: 10.1002/tax.602020.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b Genus Arctium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-20].