Żydowski Związek Wojskowy

Proporczyk Żydowskiego Związku Wojskowego

Żydowski Związek Wojskowy, ŻZW – formacja zbrojna Żydów polskich, powołana w listopadzie 1939 przez byłych oficerów Wojska Polskiego i działaczy organizacji prawicowych żydowskiego pochodzenia.

Historia i udział w powstaniu

Miejscem pierwszego spotkania Żydów, którzy w listopadzie 1939 r. postanowili utworzyć tajny związek, był szpital zakaźny św. Stanisława przy ulicy Wolskiej 37. Do grona założycieli należeli: Józef Celmajster, Kałmen Mendelson, Mieczysław Ettinger, Paweł Frenkel, Leon Rodal i Dawid Wdowiński. Na czele organizacji według niektórych źródeł stanął Dawid Wdowiński, inne źródła jednak przyjmują za dowódców ŻZW Mieczysława Apfelbauma i Pawła Frenkela. Organizacja reprezentowała nurt prawicowy (tzw. rewizjonistyczny) ruchu syjonistycznego, m.in. organizację Betar. Według relacji Henryka Iwańskiego "Żydowski Związek Walki (...) powstał z inicjatywy oficerów i podoficerów Wojska Polskiego narodowości żydowskiej".

Organizacja od początku pozostawała w kontakcie ze strukturami podziemia polskiego, podlegając Związkowi Walki Zbrojnej. W pierwszej fazie istnienia miała swoje placówki w Lublinie, we Lwowie, Stanisławowie i Warszawie, zajmując się przerzutem bojowników żydowskich do formowanych we Francji i Anglii polskich sił zbrojnych. Na krótki czas przed powstaniem w getcie warszawskim doszło do nawiązania współpracy między ŻZW a Żydowska Organizacją Bojową, której ŻZW prawdopodobnie przekazało 50 pistoletów, ustalono też podział na dwie strefy obronne przypadające obydwu organizacjom na wypadek wybuchu powstania. O ŻZW pisał w swoim pamiętniku znany historyk i twórca archiwum getta warszawskiego, Emanuel Ringelblum, który był pod wrażeniem arsenału organizacji zgromadzonego w jej siedzibie przy ulicy Muranowskiej 17.

Podczas powstania ŻZW, posiadając tunele, utrzymywał komunikację ze stronę aryjską. Około 150 powstańców zostało uzbrojonych przez KB (Korpus Bezpieczeństwa) i podlegało faktycznie polskiemu dowództwu. Członkowie ŻZW walczyli w największej bitwie powstania tzw. bitwie na placu Muranowskim, która miała miejsce w dniach 19−22 kwietnia o plac Muranowski, gdzie mieściła się siedziba organizacji; w czasie walk użyto przeciwko Niemcom ciężkiego karabinu maszynowego, dostarczonego do getta przez Józefa Lejbskiego, spalono też niemiecki pojazd pancerny. Tak naprawdę nie wiadomo, ilu bojowców z ŻZW walczyło w powstaniu; prawie wszyscy zginęli w getcie, walcząc zarówno pod flagą polską i żydowską (Apfelbauma polski rząd w Londynie awansował pośmiertnie do stopnia majora WP). Z dowództwa ŻZW wojnę przeżyli: Józef Celmajster, Kałmen Mendelson i Dawid Wdowiński.

Uzbrojenie i liczebność ŻZW

Tablica upamiętniająca walki ŻZW na placu Muranowskim (ul. Muranowska 1)

• Do 1942 r. w szeregach organizacji prawdopodobnie było do 500 ludzi zorganizowanych w dwie pełne kompanie (240 ludzi), a także dwie kompanie szkieletowe, które w 1943 roku zostały uzupełnione ochotnikami. Według niektórych źródeł i relacji żołnierzy tuż przed powstaniem do ŻZW należało nawet około 1500 bojowców. Po wojnie ŻOB promował wersję, jakoby większość działaczy ŻZW została aresztowana tuż przed powstaniem.
• ŻZW już w 1939 roku otrzymał 39 pistoletów Vis, a później dalsze dostawy broni od KB (przez AK bezpośrednio dozbrajany nie był).
• Pierwszą partię broni bojownicy ŻZW otrzymali za pośrednictwem Henryka Iwańskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ŻZW otrzymali także za pośrednictwem Korpusu Bezpieczeństwa od czerwca 1942 r. do początku powstania kwietniowego 1943 r. ponad 100 sztuk broni palnej i około 750 granatów. Już po rozpoczęciu powstania w getcie dostarczono także ponad 50 sztuk broni palnej i ok. 300 granatów. W pierwszej połowie roku 1942 uzbrojenie przekazały również inne grupy Armii Krajowej.

Struktura

Kamienny blok Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów upamiętniający dowódców ŻZW w getcie warszawskim Pawła Frenkla i Dawida Apfelbauma przy ul. Dubois w Warszawie

ŻZW podzielony był na departamenty:

• Informacji – Leon Rodal
• Organizacyjny – Paweł Frenkel
• Kwatermistrzowski – Leon Wajnsztok
• Finansów
• Komunikacji
• Medyczny – Józef Celmajster
• Prawny (wydający wyroki na kolaborantów żydowskich) – Dawid Szulman
• Ratujący (organizujący ewakuacje dzieci na stronę aryjską) – Kałmen Mendelson
• Techniki – Hanoch Federbusz
• Transportu i Dostaw
• Wojskowy – Dawid Moryc Apfelbaum i Paweł Frenkel

Losy powojenne

Po wojnie doszło w Polsce do sfałszowania historii, poprzez wykreślenie ŻZW z kart podręczników lub umniejszenie jego znaczenia na rzecz skupiającego zarówno socjalistów jak i syjonistów ŻOB-u, do którego skrajnie prawicowy, ściśle związany z Betarem ŻZW nie przystąpił. Jednym z niewielu polskich historyków, wspominających o udziale ŻZW w powstaniu w okresie PRL-u, był Bernard Ber Mark w monografii – Walka i zagłada warszawskiego getta wydanej przez MON w Warszawie w 1959 r. Bezpośrednio na zapomnienie ŻZW wpłynęły jego związki z AK i prawicowy nurt polityczny, jaki reprezentował.

Niektóre publikacje dotyczące udziału ŻZW w powstaniu

• Dawid Wdowiński, And we are not saved
• Chaim Lazar-Litai, Masada w Warszawie
• Chaim Lazar-Litai, Muranowska 7
• "Prawda o powstaniu w getcie warszawskim" Aleksander Swiszczew, na łamach Shalom New York
• "Zmienne oblicze pamięci. Kto obronił Getto Warszawskie?" Moshe Arensa, na łamach The Jerusalem Post

Zobacz też

• Żydowska Organizacja Bojowa
• Raport Stroopa

Bibliografia

• Tadeusz Bednarczyk, Walka i pomoc. OW-KB a organizacja ruchu oporu w getcie warszawskim (Warszawa, 1968 r.)
• Słownik terminów i pojęć judaistycznych na stronie oficjalnej Reginy Smoter-Grzeszkiewicz
• Artykuł Macieja Kledzika "Żydowski Związek Wojskowy-Wspólny rodowód z AK" w dzienniku Rzeczpospolita, 12 czerwca 2004 r., dostępny na stronie Kanadyjskiej Fundacji Dziedzictwa Polsko-Żydowskiego w Montrealu