Furkroja

Furkroja
	; furkroja olbrzymia
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	szparagowate
Rodzaj	furkroja
	Nazwa systematyczna
	Furcraea Ventenat; Bull. Sci. Soc. Philom. Paris 1: 65 (1793)
	Typ nomenklatoryczny
	Furcraea gigantea Vent. ≡ Furcraea foetida ((L.) Haw.
Synonimy
	Fourcroya Spreng.; Funium Willemet; Roezlia Laurentius;
	Fourcroya Spreng.; Funium Willemet; Roezlia Laurentius;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Furkroja^[5] (Furcraea Vent.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 25 gatunków występujących w Meksyku, Ameryce Środkowej i północnej Ameryce Południowej. Pięć gatunków, uprawianych poza Ameryką jako rośliny ozdobne i włókniste, zostało introdukowanych na innych kontynentach (Furcraea foetida i F. selloana na wszystkie kontynenty poza Antarktydą, F. longaeva i F. parmentieri do Europy, a F. tuberosa do Afryki)^[3]. Kwiatostan F. cabuya, osiągający 15 metrów długości, jest jednym z największych w świecie roślin kwitnących^[4].

Nazwa naukowa rodzaju została nadana na cześć Antoine de Fourcroy'a, żyjącego w latach 1755-1809 francuskiego chemika, w roku 1784 dyrektora w Jardin des Plantes de Paris^[4].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Wieloletnie, masywne, monokarpiczne rośliny zielne, bezłodygowe, z krótką, grubą łodygą lub drzewiaste, z pniem o długości do 6 metrów^[4].

Liście: Duże, wzniesione, zebrane w gęstą rozetę. Blaszki liściowe skórzaste, lancetowate lub równowąskie, długie i wąskie, cienkie i giętkie lub raczej grube i sztywne, wklęsłe lub spłaszczone, z podłużnym grzbietem, nagie lub szorstkie, zielone lub modre, zakończone krótkim kończykiem lub rogowatym zgrubieniem tworzonym przez zwinięte doosiowo brzegi blaszki. Brzegi blaszki ząbkowane, drobno ząbkowane lub całe. Ząbki ostre lub podwójnie ostrokończyste^[4].

Kwiaty: Zebrane w wysoką, luźną wiechę o długości do 15 metrów, ale przeważnie krótszą, wyrastającą na głąbiku o wysokości do 3,5 metra. Odcinek płodny ostrosłupowaty lub romboidalny do wrzecionowatego lub podługowatego. Kwiatostan z odgałęzieniami drugiego do czwartego rzędu, nagi lub krótko omszony, często ze stożkowatymi do jajowatych bulwkami i niekiedy z liściowatymi przysadkami^[4]. Kwiaty zwisłe, szypułkowe, pojedyncze lub zebrane w wiązki od 2 do 5, często całkowicie lub częściowo zastąpione bulwkami^[4]. Okwiat dzwonkowaty^[6], zielonkawo- lub żółtawobiały do białego, niekiedy z czerwonawo zabarwionymi brzegami^[4]. Listki okwiatu zasadniczo równe, ale te w zewnętrznym okółku są węższe, a te w wewnętrznym okółku z wydatną grzbietowo żyłką główną, jajowate do eliptycznych, niemal wolne od nasady, nagie do omszonych. Nitki pręcików mniej więcej połowy długości listków okwiatu, przymocowane do ich nasad, zgrubiałe w dolnej połowie, zwężone i szydłowate dystalnie, brodawkowate. Pylniki podługowate, dołączone grzbietowo, skierowane do wewnątrz, obrotne. Zalążnia dolna, podługowata, cylindryczna lub trójgraniasta, naga lub rzadko omszona. Szyjka słupka kolumnowata, nabrzmiała, trójkanciasta z trzeba żeberkami u nasady, brodawkowata, zakończona małym, trójklapowanym znamieniem^[4].

Owoce: Drewniejące, podługowate, kulistawe lub jajowate torebki. Nasiona trójkątne, spłaszczone, często wąsko do szeroko oskrzydlone, czarne^[4].

Biologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój: Kwitną od lipca do września/października, a niektóre gatunki od marca do czerwca, od września do grudnia (F. macdougalii, F. pubescens), od listopada do grudnia (F. occidentalis), od sierpnia do stycznia (F. hexapetala) lub od lutego do maja (F. longaeva). Kwiaty tych roślin są zapylane przez kolibry^[4].

Siedlisko: Dobrze przepuszczalne gleby wapienne i serpentynowe, piaszczyste gleby pochodzenia wulkanicznego, gleby wulkaniczne andezytowe, bazaltowe, magmowe lub lawowe, równiny przybrzeżne, sawanny antropogeniczne, siedliska wtórne w pobliżu dróg lub siedlisk, formacje zaroślowo-leśne, suche zarośla przybrzeżne, bory sosnowe, lasy sosnowo-dębowe, lasy kserofityczne, otwarte skaliste zbocza, otwarte stoki górskie, tropikalne lasy liściaste i lasy mgliste, na wysokości od 0 do 3860 m n.p.m.^[4]

Cechy fitochemiczne: W liściach furkroi olbrzymiej obecne są saponiny sterydowe (furcreastatyny)^[7]. Furcreastatyna, a także kilkanaście innych saponin sterydowych wyizolowano również z liści F. hexapetala^[8]. W owocach F. tuberosa, oprócz saponin, obecne są również glikozydy sterydowe, flawonolowe oraz estry kwasu fenolokarboksylowego^[9].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n = 60^[4].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna: Rodzaj z podrodziny agawowe Agavoideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae^[10]. Stanowi klad siostrzany dla rodzaju Beschorneria^[4].

Podział rodzaju^[4]

sekcja Furcraea – rośliny bezłodygowe lub krótkołodygowe, rzadko drzewiaste, blaszki liściowe z wydatnymi ząbkami, zwieńczone krótkim kończykiem,
sekcja Serrulatae (w tym podrodzaj Roezlia) – rośliny drzewiaste, blaszki liściowe drobno ząbkowane, zwieńczone rogowatym zgrubieniem.

Wykaz gatunków^[3]

Furcraea acaulis (Kunth) B.Ullrich
Furcraea andina Trel.
Furcraea antillana A.Álvarez
Furcraea boliviensis Ravenna
Furcraea cabuya Trel.
Furcraea depauperata Jacobi
Furcraea flavoviridis Hook.
Furcraea foetida (L.) Haw. – furkroja olbrzymia^[5]
Furcraea guatemalensis Trel.
Furcraea guerrerensis Matuda
Furcraea hexapetala (Jacq.) Urb.
Furcraea longaeva Karw. & Zucc.
Furcraea macdougallii Matuda
Furcraea martinezii García-Mend. & L.de la Rosa
Furcraea niquivilensis Matuda ex García-Mend.
Furcraea occidentalis Trel.
Furcraea parmentieri (Roezl) García-Mend.
Furcraea pubescens Tod. – furkroja owłosiona^[5]
Furcraea quicheensis Trel.
Furcraea samalana Trel.
Furcraea selloana K.Koch – furkroja Lindena^[5]
Furcraea stratiotes Petersen
Furcraea stricta Jacobi
Furcraea tuberosa (Mill.) W.T.Aiton
Furcraea undulata Jacobi

Zastosowania[edytuj | edytuj kod]

Rośliny włókniste: Liście większości gatunków są używane jako źródło włókien, również na skalę przemysłową w znacznej części swojego obszaru występowania, ale także poza Ameryką, zwłaszcza w Indiach, na Madagaskarze i Mauritiusie^[4]. Włókna tych roślin, zwane m.in. fique lub cabuya, stosowane są do produkcji m.in. sznura, lin, sakiew, kantarów, mat, tkanin i hamaków^[4].

Rośliny ozdobne: Furkroje, głównie z gatunku F. niquivilensis, F. parmentieri, F. quicheensis są sadzone jako żywopłoty i żywe ogrodzenia, a także w celu zapobiegania erozji gleby. Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne na całym świecie w obszarach klimatu (sub)tropikalnego i śródziemnomorskiego^[4].

Rośliny spożywcze: Kwiaty F. pubescens są jadane w Meksyku. Kwiatostany wielu gatunków wykorzystywane są także jako pasza^[4].

Rośliny lecznicze: Furkroje stosowane są do leczenia nieżytu żołądka, zapalenia prostaty, zapalenia wątroby oraz do oczyszczania wątroby i zwiększenia wydzielania żółci. Sok z na wpół uprażonych liści F. occidentalis jest wcierany na noc w klatkę piersiową i plecy w przypadku zapalenia oskrzeli^[4]. Wywar z kłącza F. hexapetala stosowany jest na albinizm, reumatyzm i choroby weneryczne. Okład z liści tej rośliny stosowany jest na wrzody^[11].

Inne zastosowania: Sok z liści F. longaeva stosowany jest jako środek piorący do ubrań. Wysuszone łodygi tej rośliny wykorzystywane są jako barcie. Kwiaty i liście F. parmentieri i F. quicheensis używa się do dekoracji wielkanocnych^[4].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-07-23]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u Thiede J.: Furcraea. W: Urs Eggli, Reto Nyffeler: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Wyd. 2nd. Berlin: Springer, 2020. ISBN 978-3-662-56484-4.
↑ ^a ^b ^c ^d Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 100.
↑ S. Verhoek: Agavaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 68. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
↑ Masaki Itabashi, Kaoru Segawa, Yoko Ikeda, Shinichi Kondo i inni. A new bioactive steroidal saponin, furcreastatin, from the plant Furcraeafoetida. „Carbohydrate Research”. 323 (1-4), s. 57–62, 1999-01. DOI: 10.1016/s0008-6215(99)00255-4.
↑ Juan M. Calle, Andy J. Pérez, Ana M. Simonet, José O. Guerra i inni. Steroidal Saponins from Furcraea hexapetala Leaves and Their Phytotoxic Activity. „Journal of Natural Products”. 79 (11), s. 2903–2911, 2016-11-23. DOI: 10.1021/acs.jnatprod.6b00702.
↑ Leon A. Tapondjou, Kristina Jenett-Siems, Karsten Siems, Alexander Weng i inni. Flavonol Glycosides and Cytotoxic Steroidal Saponins from Furcraea Tuberosa (Agavaceae). „Natural Product Communications”. 12 (3), s. 1934578X1701200, 2017-03. DOI: 10.1177/1934578X1701200309.
↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-07-23]. (ang.).
↑ Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).

[kew-3] Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-07-23]. (ang.).

[mono-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u Thiede J.: Furcraea. W: Urs Eggli, Reto Nyffeler: Illustrated Handbook of Succulent Plants: Monocotyledons. Wyd. 2nd. Berlin: Springer, 2020. ISBN 978-3-662-56484-4.

[karpowiczowa-5] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 100.

[kub-6] S. Verhoek: Agavaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 68. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).

[ster-7] Masaki Itabashi, Kaoru Segawa, Yoko Ikeda, Shinichi Kondo i inni. A new bioactive steroidal saponin, furcreastatin, from the plant Furcraeafoetida. „Carbohydrate Research”. 323 (1-4), s. 57–62, 1999-01. DOI: 10.1016/s0008-6215(99)00255-4.

[ster2-8] Juan M. Calle, Andy J. Pérez, Ana M. Simonet, José O. Guerra i inni. Steroidal Saponins from Furcraea hexapetala Leaves and Their Phytotoxic Activity. „Journal of Natural Products”. 79 (11), s. 2903–2911, 2016-11-23. DOI: 10.1021/acs.jnatprod.6b00702.

[kwas-9] Leon A. Tapondjou, Kristina Jenett-Siems, Karsten Siems, Alexander Weng i inni. Flavonol Glycosides and Cytotoxic Steroidal Saponins from Furcraea Tuberosa (Agavaceae). „Natural Product Communications”. 12 (3), s. 1934578X1701200, 2017-03. DOI: 10.1177/1934578X1701200309.

[grin-10] USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-07-23]. (ang.).

[crc-11] Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology. CRC, Taylor & Francis Group, 2012. ISBN 978-1-4200-8044-5. OCLC 774639599. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]