Gramatyka języka tetum

Gramatyka języka tetum – system gramatyczny języka tetum, należącego do rodziny języków malajsko-polinezyjskich.

Rzeczowniki

Rzeczowniki w tetum nie dzielą się na rodzaje. Ponieważ w tetum nie ma przypadków, rzeczowników nie można odmieniać (nie licząc rzeczowników pochodzenia portugalskiego). Liczbę mnogą rzeczownika tworzy się na dwa sposoby:

• poprzez dodanie po nim słowa sira (oznaczającego oni/one):

fetu „kobieta” → fetu sira „kobiety”

• poprzez zastosowanie takich zasad tworzenia liczby mnogiej, jakie są w języku portugalskim (tylko dla słów pochodzenia portugalskiego):

Estadus Unidus – Stany Zjednoczone.

W tetum liczbę mnogą stosuje się rzadziej niż w innych językach. Jej występowanie często trzeba wywnioskować z kontekstu.

Określoność

W tetum występuje tzw. określoność. Określoność wskazuje, czy użyty rzeczownik opisuje ogólną kategorię pojęć, czy też pewien konkretny egzemplarz. Jeżeli rzeczownik w tetum jest nieokreślony, używa się po nim przedimka ida (oznaczające jeden):

labarik ida – [jakieś] dziecko.

Nie istnieje podobny odpowiednik dla rzeczowników określonych. Istnieje jednak grupa zaimków wskazujących, które zastępują przedimek:

labarik ida-ne’e – [to] dziecko

labarik ida-ne’ebá – [tamto] dziecko

labarik sira-ne’e – [te] dzieci

labarik sira-ne’ebá – [tamte] dzieci.

Dzierżawczość

W tetum dzierżawczość można wyrazić na dwa sposoby:

• poprzez umieszczenie słowa nia między elementem posiadającym a elementem posiadanym (dopełniacz saksoński):

Cristina nia livru – książka Cristiny

• poprzez umieszczenie słowa nian po elemencie posiadającym:

povu Timór Lorosa’e nian – ludność Timoru Wschodniego.

Czasowniki

Czasowniki w tetum mają tę samą formę bez względu na to, jaką rolę przyjmują. Sprawia to, że czasownik może pełnić jednocześnie swoją własną funkcję, a także bezokolicznika oraz gerundium.

Czasownik nie odmienia się przez osoby. By określić osobę, przed czasownikiem należy dodać do zdania podmiot gramatyczny:

Osoba	Liczba
		l. poj.	l. mn.
1. os.	Ha’u
1. os. inkluzywna		Ita
1. os. ekskluzywna		Ami
2. os.	Ó	Imi
2. os. (f. grzecznościowa)	Ita
3. os.	Nia	Sira

Podmiotem w tetum może być dowolna osoba lub przedmiot.

Czas przeszły

Czas przeszły tworzy się poprzez dodanie na koniec zdania słowa ona:

Ha’u han etu ona. – Zjadłem ryż.

Jeżeli wydarzenie miało miejsce przed chwilą, przed ona dodaje się tiha:

Hau haan tiha ona. – Właśnie zjadłem ryż.

Zdarza się, że czas przeszły należy wywnioskować z kontekstu:

Horisehik ha’u han etu. – Wczoraj jadłem ryż.

Czas przyszły

Czas przyszły tworzy się poprzez dodanie przed czasownik słowa sei:

Ha’u sei fó hahán ba sira. – Dam im jedzenie.

Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący tworzy się poprzez dodanie ba (iść) na końcu zdania:

Lee surat ba! – Czytaj list!

Jeżeli chcemy tylko coś zasugerować, używamy słowa lai:

Lee surat lai. – Czytaj list.

Jeżeli chcemy czegoś zakazać, używamy słów labele (nie można) lub keta (nie + czasownik):

Labele fuma iha ne’e! – Nie wolno tutaj palić!

Keta han xocolati! – Nie jedz czekolady!

Łącznik

W tetum nie można używać słowa „być”. Jeżeli jednak chcemy zaakcentować fakt, że coś jest czymś, należy użyć słowa maka (to, to jest):

Polónia maka rai iha centru Europa nian. – Polska to kraj w środku Europy.

Do zaprzeczania używa się zaś słowa la’ós:

Timor-oan sira la’ós Indonézia-oan. – Timorczycy nie są Indonezyjczykami.

Przymiotniki

Przymiotnik w tetum stawia się zawsze po rzeczowniku:

informasaun ruma – różne informacje.

Przymiotniki rodzime, podobnie jak rzeczowniki, nie odmieniają się przez przypadki, rodzaje ani liczby. Przymiotniki pochodzące z języka portugalskiego odmieniają się tylko według rodzajów:

governu demokrátiku – demokratyczny rząd

nasaun demokrátika – demokratyczne państwo.

Stopniowanie

Przymiotniki w tetum stopniują się. Stopień wyższy przymiotnika tworzy się poprzez jego reduplikację:

barak „liczne” → babarak „liczniejsze”, „bardzo liczne”

di’ak „dobry” → didi’ak „lepiej”, „bardzo dobry”.

Stopień najwyższy tworzy się poprzez dodanie zwrotu liu hotu (wszystko):

Maria tuan liu hotu. – Maria jest najstarsza.

Porównania tworzy się poprzez dodanie po przymiotniku zwrotu liu duké:

Maria tuan liu duké Ana. – Maria jest starsza niż Ana.

Przysłówki

Przysłówek w tetum tworzy się poprzez reduplikację przymiotnika lub rzeczownika:

di’ak „dobry” → didi’ak „dobrze”

loron „dzień” → loroloron „dziennie”

Przyimki

W tetum występują dwa przyimki – iha (w) oraz ba (do, dla). Łączenie ich z kilkoma innymi słowami pozwala uzyskać więcej określeń na położenie:

iha uma laran – wewnątrz domu

iha foho tutun – na szczycie góry

iha meza leten – na tablicy

iha kadeira okos – pod krzesłem

iha rai li’ur – poza krajem

iha ema leet – między ludźmi.

Szyk wyrazów

W tetum występuje szyk zdania SVO (tj.: dopełnienie + orzeczenie + podmiot), który jest niezmienny. Także zdania pytające mają ten szyk zdania.

Zdania przydawkowe

W tetum zdania przydawkowe tworzy się podobnie jak w innych językach. Zdania przydawkowe zastępują w tetum stronę bierną, gdyż ta nie istnieje. Zdanie przydawkowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy spójnika ne’ebé (który):

Ema ida ne’ebé administra. – Człowiek, który administruje.

Zdania pytające

W tetum do zadawania pytań, na które można odpowiedzieć tylko tak albo nie, służą słowa ka (czy) lub ka lae (czy nie), stawiane na końcu pytania:

Nia naran António ka? – Czy jego imię to António?

Ó gosta ha’u ka lae? – Lubisz mnie?

Bibliografia

• A Traveller’s Dictionary in Tetun-English and English-Tetun from the Land of the Sleeping Crocodile East Timor (ang.)
• Peace Corps East Timor Tetun Language Manual. tetundit.tl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-22)]. (ang.).