Grytviken

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Grytviken
Ilustracja
Grytviken (1989)
Państwo

 Wielka Brytania

Data założenia

1904

Położenie na mapie Georgii Południowej i Sandwichu Południowego
Mapa konturowa Georgii Południowej i Sandwichu Południowego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Grytviken”
Położenie na mapie Antarktyki
Mapa konturowa Antarktyki, blisko górnej krawiędzi po lewej znajduje się punkt z opisem „Grytviken”
Ziemia54°16′53″S 36°30′28″W/-54,281389 -36,507778
Multimedia w Wikimedia Commons

Grytviken – dawna stacja wielorybnicza w brytyjskim terytorium zamorskim Georgia Południowa w Antarktyce, pierwsza stacja wielorybnicza na półkuli południowej, która zapoczątkowała nowoczesny przemysł wielorybniczy w wodach Antarktyki.

Założona w 1904 roku przez norweskiego wielorybnika Carla Antona Larsena (1860–1924) została zamknięta w 1964 roku. Po gruntownym oczyszczeniu terenów stacji ze szkodliwych materiałów w latach 2003–2005 została uznana za bezpieczną dla ruchu turystycznego. Od 1992 roku funkcjonuje tu Muzeum Georgii Południowej. Na lokalnym cmentarzu znajduje się grób Ernesta Shackletona (1874–1922).

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Grytviken (dosł. „zatoka kotłów”[1]) została nadana przez Szwedzką Wyprawę Antarktyczną (1901–1904) pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928) i pochodzi od znalezionych tu wielkich żelaznych kotłów, które były używane do wytapiania tłuszczu przez łowców fok działających w tym regionie[2].

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Grytviken leży nad zatoką King Edward Cove[3] w systemie fiordów Cumberland Bay (Cumberland East Bay[3]) w północnej części wyspy Georgii Południowej[2]. Zatokę otaczają strome wzgórza Mount Duse (510 m), Mount Hodges (605 m) i Brown Mountain (330 m)[3].

Wody zatoki zamieszkują kotiki i mirungi[3]. Występują tu także ptaki Anas georgica georgica, Anthus, pingwin królewski, mewa południowa i rybitwa antarktyczna[3].

Historia[edytuj | edytuj kod]

W latach 80. XVIII w. w regionie zatoki operowali amerykańscy łowcy fok a po ich działalności pozostały wielkie żelazne kotły używane do wytopu tłuszczu[4]. Na początku XX w. do zatoki dotarła Szwedzka Wyprawa Antarktyczna (1901–1904) pod kierownictwem Otto Nordenskjölda (1869–1928), a kapitanem statku ekspedycji – „Antarctic” był norweski wielorybnik Carl Anton Larsen (1860–1924)[5]. Znaleziono pozostałości dawnej stacji połowu fok, którą nazwano Grytviken[6]. Wyprawa Nordenskjölda spędziła tu miesiąc[6]. Podczas dalszej podróży na południe „Antarctic” utknął w lodzie w zatoce Erebus and Terror Gulf[7]. Załoga opuściła statek, który przez ponad miesiąc dryfował z lodem, co doprowadziło do wyrwania większej części stępki[7]. Po wypłynięciu na wolne wody statek zatonął na Morzu Weddella na wschód od Paulet Island[6]. Załoga dotarła do Paulet Island, gdzie przezimowano[8]. Po ustąpieniu lodu, 31 października Larsen wraz z 5 towarzyszami wyruszył w welbocie na poszukiwania innych członków wyprawy – Gunnara Anderssona (1874–1960) i Nordenskjölda[8], których odnalazł 8 listopada 1903 roku[8]. Tego samego dnia przybył argentyński statek „Urugwaj(inne języki)”[9], który został wysłany z misją ratunkową i który zabrał polarników do Buenos Aires[8].

Grytviken (1913)

W Buenos Aires Larsen przedstawił lokalnym biznesmenom pomysł połowu wielorybów w Georgii Południowej i utworzenia firmy[8]. Dzięki ich wsparciu Larsen wkrótce zarejestrował firmę wielorybniczą Compañía Argentina de Pesca(inne języki) (tłum. „Argentyńska Kompania Rybacka”)[8]. W 1904 roku Larsen powrócił do Grytviken, gdzie 16 listopada założył pierwszą stację wielorybniczą[8]. Niezbędny sprzęt i wyposażenie, w tym prefabrykaty do wzniesienia trzech budynków (fabryki, domu zarządcy i domu pracowników) przywieziono z Norwegii[10]. Stacja została postawiona w miesiąc, a 22 grudnia odłowiono pierwszego wieloryba[10]. Na jej wyposażeniu był jeden statek wielorybniczy „Fortuna”[11]. Była to pierwsza stacja wielorybnicza na półkuli południowej, która zapoczątkowała nowoczesny przemysł wielorybniczy w wodach Antarktyki[12].

W pierwszym roku działalności Grytviken odłowiono 183 wieloryby i wyprodukowano prawie 6 tys. baryłek oleju wielorybiego[10]. W kolejnym roku Larsen zakupił drugi statek wielorybniczy i zwiększył ilość kotłów do wytopu tłuszczu z 12 do 24[10]. Przez pierwsze 10 lat działalności odławiano przede wszystkim humbaki, które praktycznie wytrzebiono, dlatego w okresie późniejszym, aż do zamknięcia stacji w 1965 roku skupiono się na połowie płetwali zwyczajnych[13]. Ponadto w latach 1905–1912 zabito 185 waleni, po czym liczba tych ssaków gwałtownie spadła i w latach 1913–1927 odłowiono 29 sztuk a później jedynie 5[14]. Do zamknięcia w 1964 roku stacja odłowiła i przetworzyła 54 tys. wielorybów[11]. Grytviken zajmowała się również połowem i przetwórstwem mirung[15] – zabito ich tu prawie 261 tys.[16]

Larsen zarządzał stacją przez pierwsze 10 lat[10]. W 1911 roku introdukował na wyspie renifery[12], a w 1913 roku wybudował dla wielorybników kościół[6]. W 1912 roku wzniesiono tamę dla potrzeb hydroelektrowni i zbudowano sztuczny zbiornik Gull Lake[17]. Przez wiele lat załoga stacji pochodziła z Norwegii, dochodząc w niektórych okresach letnich do 1000–1500 osób[2]. Na terenie stacji znajdowały się baraki dla pracowników, kuchnia, łaźnia, a także piekarnia, rzeźnik, zakłady naprawcze (m.in. blacharnia, kotlarnia i spawalnia) a także biblioteka, kino, kościół, boisko do piłki nożnej i skocznia narciarska[18].

Sukces wielorybników w Grytviken przyciągnął inne przedsiębiorstwa wielorybnicze i w ciągu 10 lat na wyspie powstało wiele stacji w siedmiu zatokach[15] (Kolejne stacje: Godthul Harbour (1908), Leith Harbour i Ocean Harbour (1909), Husvik (1910), Stromness (1912), Prince Olav Harbour (1917)[12]). Zyski były ogromne a popyt na olej wielorybi wzrósł jeszcze w czasie I wojny światowej[15]. W latach 20. XX w. stacjom wyrosła konkurencja w postaci statków-przetwórni, przyszedł kryzys i doszło do nadprodukcji oleju wielorybiego[15]. Okres ten przetrwały jedynie dwie stacje na Georgii Południowej – Grytviken i Leith Harbour[15].

W latach 60. XX w. stacja została wydzierżawiona na kilka sezonów japońskim firmom wielorybniczym [2]. Z powodu doprowadzenia na skraj wymarcia wielkich, opłacalnych ekonomicznie wielorybów wszystkie stacje na Georgii Południowej zostały zamknięte do 1965 roku[15]. Grytviken zaprzestała działalności w 1964 roku[12]. Do 1971 roku na terenie stacji przebywał norweski zarządca – Ragnor Thorsen[11].

Po jego wyjeździe, przez 20 lat stacja pozostawała opuszczona, wystawiona na działalność czynników naturalnych i plądrowana przez zaglądających tu turystów[11]. W 1991 roku brytyjski departament Foreign and Commonwealth Office rozpoczął uprzątanie terenu stacji, a w 1992 roku otwarto tu Muzeum Wielorybnictwa, przekształcone później w Muzeum Georgii Południowej (ang. South Georgia Museum)[12].

W latach 2003–2005 przeprowadzono gruntowne oczyszczenie terenów stacji[12], usuwając ogromne ilości szkodliwych materiałów i stacja została uznana za bezpieczną dla ruchu turystycznego[11].

Grytviken współcześnie[edytuj | edytuj kod]

Panorama Grytviken (2007)

Do dziś w Grytviken zachowały się m.in.:

  • pozostałości przetwórni mięsa i tłuszczu wielorybiego
  • dawna willa zarządcy stacji – siedziba Muzeum Georgii Południowej[19]
  • drewniany norweski kościół[19]
  • cmentarz wielorybników z 64 grobami m.in. Ernesta Shackletona (1874–1922) i Franka Wilda (1873–1939)[19]
  • wraki statków wielorybniczych „Petrel” i „Albatros”, statku do polowań na foki „Dias”, transportowca „Louise”[20]
  • pozostałości skoczni narciarskiej, na której rozgrywano zawody w skokach narciarskich pomiędzy stacjami na wyspie; punkt konstrukcyjny skoczni w Grytviken znajdował się na 35 metrze[21]
  • Pozostałości urządzeń do wytopu tłuszczu wielorybiego
    Pozostałości urządzeń do wytopu tłuszczu wielorybiego
  • Zbiorniki na olej wielorybi
    Zbiorniki na olej wielorybi
  • Muzeum Georgii Południowej
    Muzeum Georgii Południowej
  • Norweski kościół luterański
    Norweski kościół luterański
  • Grób Ernesta Shackletona
    Grób Ernesta Shackletona
  • Wrak statku wielorybniczego „Petrel”
    Wrak statku wielorybniczego „Petrel”

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 937.
  2. ↑ a b c d Tjernshaugen 2023 ↓.
  3. ↑ a b c d e Government of South Georgia & the South Sandwich Islands ↓.
  4. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 147.
  5. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 584.
  6. ↑ a b c d Basberg ↓.
  7. ↑ a b Mills 2003 ↓, s. 374.
  8. ↑ a b c d e f g Mills 2003 ↓, s. 375.
  9. ↑ Svanberg 2014 ↓, s. 692.
  10. ↑ a b c d e Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 163.
  11. ↑ a b c d e Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 111.
  12. ↑ a b c d e f South Georgia Museum – Timeline ↓.
  13. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 163–165.
  14. ↑ Tønnessen i Johnsen 1982 ↓, s. 165.
  15. ↑ a b c d e f Riffenburgh 2007 ↓, s. 914.
  16. ↑ Riffenburgh 2007 ↓, s. 876.
  17. ↑ Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 113.
  18. ↑ Basberg i Rossness 1997 ↓, s. 160.
  19. ↑ a b c Poncet i Crosbie 2021 ↓, s. 112.
  20. ↑ South Georgia Heritage Trust ↓.
  21. ↑ South Georgia Museum ↓.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grytviken&oldid=73200162”