Kościół Acheiropoietos
| kościół | |||||||||||||
_(46896510045).jpg)
| |||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
Położenie na mapie Grecji  | |||||||||||||
 40°38′05,960″N 22°56′52,523″E/40,634989 22,947923
| |||||||||||||
Kościół Acheiropoietos (gr. Παναγία Ἀχειροποίητος) – bizantyjski kościół z V wieku w mieście Saloniki, regionie Macedonia Środkowa w północnej Grecji. Znajduje się w centrum miasta, przy ulicy Agias Sofias, naprzeciwko placu Makedonomachon. Ze względu na wyjątkową wczesnobizantyjską architekturę, kościół został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1988 roku wraz z innymi paleochrześcijańskimi i bizantyjskimi zabytkami Salonik[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Świątynia jest jednym z najstarszych kościołów w Salonikach, pochodzącym z V wieku. Istnienie monumentalnego dziedzińca po południowej stronie kościoła wskazuje, że był on połączony z najważniejszą arterią starożytnego miasta, Leophoras (obecnie ulicą Egnatia). Kościół Acheiropoietos to duża wczesnochrześcijańska bazylika, która zachowała się prawie w całości w swojej pierwotnej formie. Została zbudowana na rzymskim kompleksie łaźni publicznych, którego części zachowały się na zewnątrz i pod kościołem. Wydaje się, że w okresie wczesnego chrześcijaństwa północno-wschodnia część łaźni nadal funkcjonowała[2].
Świątynia jest określana jako kościół Dziewicy, a nawet jako Wielki Kościół Dziewicy, Matki Bożej, aż do XIV wieku. Wówczas to (w dokumencie z 1320 roku) nazwa Acheiropoietos pojawia się po raz pierwszy. Nazwa ta jest prawdopodobnie związana z ikoną Dziewicy w postawie błagalnej, która była przechowywana w kościele. Bizantyjskie źródła pisane podają również, że św. Demetrios był czczony razem z Dziewicą w kościele Acheiropoietos, co może wyjaśniać szczególną rolę kościoła w procesji ku czci patrona Salonik[2].
Po zdobyciu miasta przez Turków sułtan Murad II przekształcił kościół w muzułmański dom modlitwy, zwany Eski Camii, który pozostał oficjalnym tureckim meczetem przez cały okres panowania osmańskiego. O tureckim podboju przypomina inskrypcja na ósmej kolumnie od wschodu w północnej kolumnadzie kościoła[2].
Architektura i wystrój[edytuj | edytuj kod]
Kościół Acheiropoietos to trójnawowa bazylika z narteksem. Po jego zachodniej stronie zachowane są ślady eksonarteksu (otwarta część narteksu). Do eksonarteksu prawdopodobnie przylegało atrium, w miejscu którego znajduje się obecnie plac Makedonomachon. Dach kościoła posiada konstrukcję drewnianą, obecny jest niższy niż pierwotnie z powodu likwidacji świetlika nad nawą główną[2].
Wnętrze kościoła podzielone jest na trzy nawy. Środkowa nawa jest ponad dwa razy szersza od naw bocznych (stosunek szerokości nawy bocznej do nawy głównej wynosi 1:2,3). Nawy boczne wydzielają rzędy 12 kolumn, wykonanych z marmuru prokonezyjskiego, nad nimi znajdują się empory, również ograniczone kolumnadami. W części wschodniej kościoła, na przedłużeniu głównej nawy, znajduje się prezbiterium z syntronem i tronem biskupa, nakryte dużą, półkolistą konchą. Na zakończeniu północnej nawy (od strony wschodniej) umieszczona jest kaplica Hagia Eirene[2].
Po stronie zachodniej do korpusu nawowego przylega narteks mający kształt wąskiej prostokątnej przestrzeni. Narteks połączony jest z wnętrzem kościoła trzema wejściami - środkowe, główne, jest w formie potrójnego łuku rozdzielonego dwiema kolumnami z zielonego marmuru. Wejścia boczne, symetryczne, prowadzące do naw bocznych, są otworami zamkniętymi łukowo (wejście po stronie północnej jest zamurowane)[2].
W elewacji wschodniej kościoła dominuje apsyda prezbiterium o układzie schodkowym. W niej umieszczone jest duże, potrójne okno z filarami. Wcześniej w tym miejscu znajdowało się pięciodzielne okno, do dzisiaj zachowały się fragmenty konsol, które podpierały słupki pierwotnego okna. Do południowej elewacji kościoła przylega aneks, który prawdopodobnie pełnił funkcję baptysterium bazyliki[2].
Na północnym dziedzińcu bazyliki znajdują się ślady dwupiętrowej, sklepionej oficyny, a w północno-zachodnim narożniku zachowały się schody prowadzące na empory ze śladami rozległych napraw z VII wieku, które prawdopodobnie wykonano po trzęsieniu ziemi w latach 620–630[2].
Mozaiki i posadzki[edytuj | edytuj kod]
W kościele zachowały się oryginalne marmurowe posadzki w nawie głównej (z marmuru prokonezyjskiego), południowej nawie bocznej oraz kaplicy Hagia Eirene. W nawie północnej odsłonięte są trzy warstwy posadzek: pierwsza i ostatnia są z mozaikami, a środkowa, należąca do wcześniejszego, rzymskiego kompleksu łaźni, wykonana jest z marmurowych płyt[2].
Mozaiki w kościele przedstawiają motywy charakterystyczne dla okresu wczesnochrześcijańskiego. Zachowały się one w podłuczach arkad na parterze i na południowej emporze, na sklepieniach w narteksie, na arkadach i na oknie w zachodniej ścianie. Na mozaikach są przedstawienia krzyża i Pisma Świętego oraz motywy eucharystyczne. Symboliczne odniesienia do raju stanowią wazy z wodą, ptakami, owocami i rybami. Na zachodniej ścianie baptysterium znajdują się ślady mozaiki z motywem ornamentalnym[2].
Malarstwo ścienne[edytuj | edytuj kod]
Nad południową kolumnadą zachowała się polichromia z okresu bizantyjskiego kościoła przedstawiająca czterdziestu męczenników z Sebasty, którzy ponieśli śmierć za panowania cesarza Licyniusza. Zachowanych jest 18 namalowanych postaci w przedstawieniu całopostaciowym (nad kolumnami) na przemian z popiersiami (nad szczytami arkad). Każdy męczennik jest w ubiorze żołnierza, a w ręce trzyma krzyż - symbol męczeńskiej śmierci. Rząd męczenników otwiera i zamyka świecznik z zapaloną świecą – symboliczny element występujący w scenach o charakterze pogrzebowym. Ślady malowideł ściennych zachowały się również w kaplicy Hagia Eirine[2].
Datowanie kościoła[edytuj | edytuj kod]
Bazylika wraz z jej wystrojem (mozaiki, dekoracje rzeźbiarskie) jest datowana prawdopodobnie na okres po 450 roku, w trzeciej ćwiartce V wieku. Datowanie to jest poparte skojarzeniem fundatora mozaik Andreasa, z księdzem Andreasem, który brał udział w Soborze chalcedońskim (w 451 roku) jako przedstawiciel arcybiskupa Salonik[2].
Dodatkowym argumentem za takim datowaniem jest jednolita stylistycznie dekoracja rzeźbiarska świątyni i jej podobieństwo do rzeźbiarskich detali klasztoru Stoudios w Konstantynopolu (453-454)[2].