Kopciuszek zwyczajny
| ||
| Phoenicurus ochruros[1] | ||
| (S. G. Gmelin, 1774) | ||
 Samiec | ||
 Samica | ||
| Systematyka | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | zwierzęta | |
| Typ | strunowce | |
| Podtyp | kręgowce | |
| Gromada | ptaki | |
| Podgromada | Neornithes | |
| Infragromada | ptaki neognatyczne | |
| Rząd | wróblowe | |
| Podrząd | śpiewające | |
| Rodzina | muchołówkowate | |
| Podrodzina | kląskawki | |
| Rodzaj | Phoenicurus | |
| Gatunek | kopciuszek zwyczajny | |
| Synonimy | ||
| ||
| Podgatunki | ||
| ||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | ||
 | ||
| Zasięg występowania | ||
| ||
Kopciuszek zwyczajny[4], kopciuszek[4] (Phoenicurus ochruros) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae).
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zasiedla Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. To ptak wędrowny (częściowo wędrowny). Osiadłe są populacje z południa Europy – Półwyspu Bałkańskiego, Włoch i Hiszpanii. W basenie Morza Śródziemnego, w Afryce Północnej, Na Bliskim Wschodzie i w Indiach znajdują się zimowiska północnych populacji. Zamieszkuje w zależności od podgatunku[2][5]:
- kopciuszek europejski[4] (Phoenicurus ochruros gibraltariensis) – Europa Zachodnia i Środkowa po Łotwę i Krym na wschodzie oraz po północną część Półwyspu Iberyjskiego, Sycylię i Grecję na południu. Zamieszkuje również Maghreb. Podgatunek ekspansywny w kierunku Wysp Brytyjskich i Półwyspu Skandynawskiego.
- W Polsce liczny ptak lęgowy na całym obszarze kraju; szczególnie liczny w górach, rzadszy w północno-wschodniej części kraju[6]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2008–2012 populacja kopciuszka w Polsce liczyła 1,1–1,4 miliona par lęgowych[7]. Przeloty w marcu-kwietniu i wrześniu-październiku. Niektóre osobniki zimują w kraju.
- kopciuszek rdzawobrzuchy[4] (Phoenicurus ochruros ochruros) – Azja Mniejsza, Kaukaz, Zakaukazie i północny Iran.
- Phoenicurus ochruros semirufus – Lewant.
- Phoenicurus ochruros phoenicuroides – od Tienszanu po Mongolię.
- Phoenicurus ochruros rufiventris – na wschód od Morza Kaspijskiego, przez północno-wschodni Iran, Turkiestan, Himalaje po Kunlun i Qinghai w Chinach.
Południowe populacje osiadłe, północne wędrują na zimowiska znajdujące się w południowej Europie, północnej Afryce i od Bliskiego Wschodu do Indii i Mjanmy.
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Cechy gatunku[edytuj | edytuj kod]
Ptak o smukłej sylwetce, wielkości wróbla lub nieco od niego mniejszy[8][9]. Obie płci mają podobny rozmiar i czarne nogi. Dorosły samiec w szacie godowej łupkowoczarny, z czarną częścią twarzową, gardłem i piersią, białym lusterkiem na skrzydle i przejaśnieniem na podogoniu i dolnej części brzucha[9]. Posiada charakterystyczny, ruchliwy, rdzawy ogon z czarnymi środkowymi sterówkami. Samica łupkowoszara z rdzawym ogonem i kuprem, jaśniejsza od samca. W przeciwieństwie do samicy pleszki, samica kopciuszka ma spód ciała szary, nie kontrastujący z grzbietem (pleszka – brzuch o odcieniu pomarańczowym i jaśniejsze gardło)[8]. Tęczówki oczu są ciemnobrązowe. Osobniki młodociane są podobne do samicy, szarobrązowe i bez białej wstawki na skrzydłach[9][8]. Samiec w swoim pierwszym sezonie lęgowym (w drugim kalendarzowym roku życia) może mieć czarne gardło, ale zwykle nie ma białego lusterka na lotkach[8][9].
Różnice pomiędzy kopciuszkiem a pleszką wynikają – oprócz ubarwienia – też z innych wymagań środowiskowych – pleszki niechętnie opuszczają tereny zadrzewione, a kopciuszki zasiedlają budynki, na których nierzadko zakładają gniazda. Stąd to one są bardziej znane wśród ludzi niż pleszki, choć niegdyś gnieździły się tylko w niedostępnych półkach skalnych i w wysokich górach. Oba gatunki wykazują to samo zachowanie i postawę.
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Najłatwiej obserwować go w miastach, trudniej na obszarach wiejskich, gdzie różnorodność awifauny i krajobrazu jest większa. To ptak ostrożny, ale nie kryje się przed człowiekiem. Jest ruchliwy i szybko przelatuje na krótkie odległości. Zatrzymuje się w danym miejscu na krótką chwilę i odlatuje dalej. Często potrząsa ogonem. Potrafi dobrze latać.
Wymiary średnie[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała
- ok. 14–16 cm
- rozpiętość skrzydeł
- ok. 23–26 cm
Masa ciała[edytuj | edytuj kod]
ok. 14–18 g
Głos[edytuj | edytuj kod]
Śpiew kopciuszka nie jest zbyt głośny i rozlegać może się już przed świtem. Najbardziej charakterystycznym jego fragmentem jest trzeszcząca zwrotka, krótkie skrzeczące tony, którymi zaczyna piosenkę. Głos wabiący to „cip cip” lub „tek tek”. Melodię samca słychać w pobliżu jego gniazda – „di di krrrsz”.
Słychać go też w nocy w miastach pod światłami latarni. Śpiewa z dobrze widocznego wysokiego punktu w terenie, jak brzeg dachu, rynna, antena, komin.
Biotop[edytuj | edytuj kod]
Gatunek uległ synantropizacji. Najchętniej zamieszkuje zabudowania, ruiny, a nawet tereny silnie zurbanizowane, pod warunkiem dostępu do otwartych terenów zielonych, gdzie żeruje. Bardzo dobrze przystosował się do życia w mieście, które jest w pewnym stopniu namiastką górskich terenów pierwotnie przez kopciuszki zamieszkiwanych. Dlatego, jako jednego z niewielu małych ptaków, widuje się go nawet w centrach dużych miast, obiektach przemysłowych, na terenach budów bez większej ilości zieleni, gdzie przy sztucznym oświetleniu słychać jego śpiewy, również w nocy. W miastach najczęściej spotyka się go na dachach. Poza tym zamieszkuje otwarte łąki ze skałami i zabudowę wiejską, kamieniołomy, klify, tereny ruderalne i kamieniste, rumowiska (pierwotne siedliska kopciuszków).
Ważny dla kopciuszka jest dostęp do otwartych przestrzeni, gdzie szuka pożywienia. Unika natomiast obszarów stale podmokłych i zbyt gęstej roślinności. Żerowanie i gniazdowanie nie wymaga obecności roślinności.
Okres lęgowy[edytuj | edytuj kod]
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
Zawsze osłonięte od góry, wysłane różnorodnym materiałem – włosiem, piórami i wełną. Pierwotnie w szczelinach skalnych, stosie kamieni lub desek, w załomach, rozpadlinach, obecnie zazwyczaj w szczelinach budynków, pod okapem dachu, we wgłębieniach kamiennego ogrodzenia, a także półotwartych budkach lęgowych. Zbudowane z łodyg traw, mchu, korzonków i innego materiału roślinnego. Tworzone pary są monogamiczne.
Jaja[edytuj | edytuj kod]
W ciągu roku wyprowadza dwa lęgi, składając w kwietniu-czerwcu 4–6 białych, wydłużonych jaj. Czasem jaja są zabarwione na niebiesko lub pokrywają je słabo widoczne brązowawe plamki. Często wysiaduje jajo kukułki.
Wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]
Jaja wysiadywane są przez okres 12–17 dni przez samicę. Młode karmią oboje rodzice. Pisklęta opuszczają gniazdo po 12–16 dniach.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Zjada owady i ich larwy, drobne owoce, nasiona, małe ślimaki i dżdżownice[10]. Jesienią zjada jagody.
Pokarmu szuka na ziemi, biegając i skacząc na jej powierzchni (również na betonie, asfalcie, blaszanym dachu). Potrafi zwinnie chwytać owady w locie. Bezkręgowce i owoce zbiera z gałęzi, ścian i liści.
Ochrona[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[11].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Phoenicurus ochruros, w: Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b Collar, N.: Black Redstart (Phoenicurus ochruros). W: del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-07].
- ↑ Phoenicurus ochruros. Czerwona księga gatunków zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (ang.).
- ↑ a b c d Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 - kląskawki (wersja: 2019-03-17). W: Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-09-12].
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers (ang.). IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-07].
- ↑ Przemysław Chylarecki i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0.
- ↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
- ↑ a b c d Lars Jonsson, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Muza, 2006, ISBN 83-7319-927-6.
- ↑ a b c d Lars Svensson, Killian Mullarney, Dan Zetterstrom, Collins Bird Guide, 2009, ISBN 978-0-00-726814-6.
- ↑ Anna Przybyłowicz: Atlas ptaków polskich. Poznań: Wydawnictwo Publicat, 2009, s. 38. ISBN 978-83-245-1682-7.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183)
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 217. ISBN 978-83-7073-474-9.
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Odgłosy kopciuszka. W: xeno-canto [on-line]. [dostęp 2020-04-07].