Kozłek
| ||
 Morfologia (kozłek lekarski) | ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | astrowe | |
| Rząd | szczeciowce | |
| Rodzina | przewiertniowate | |
| Rodzaj | kozłek | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Valeriana L. Sp. Pl. 31. 1753 | ||
| Typ nomenklatoryczny | ||
| Valeriana pyrenaica L.[2] | ||
Kozłek, waleriana (Valeriana L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Należy do niego ok. 200[3]–270[4] gatunków roślin. Rośliny te występują na półkuli północnej, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym[3] (w Europie rośnie 20 gatunków[4]), nieliczne spotykane są na obszarach górskich w środkowej i południowej Afryce oraz w południowowamerykańskich Andach[3]. W Polsce w stanie dzikim rośnie 6 gatunków[5]. Rośliny z tego rodzaju spotykane są w najróżniejszych siedliskach: na terenach skalistych, w formacjach trawiastych i leśnych, na mokradłach, na suchych i mokrych stokach gór[3].
Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie. Roślina wykorzystywana była także w przemyśle perfumeryjnym. Jej charakterystyczny zapach i właściwości lecznicze (działanie uspokajające, nasenne oraz spazmolityczne) związane są z wytwarzaniem kwasu walerenowego, atrakcyjnego nie tylko dla ludzi, ale zwłaszcza dla kotów, psów i szczurów. Wykorzystywane leczniczo bywają także lokalnie i inne gatunki z tego rodzaju (zwłaszcza V. jatamansi). Niektóre gatunki są także uprawiane jako rośliny ozdobne (na przykład V. pratensis)[4].
Naukowa nazwa rodzaju pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa valeo oznaczającego być zdrowym i stosowana była już w Średniowieczu, najwyraźniej ze względu na właściwości lecznicze kozłka[6].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Byliny osiągające ponad 1 m wysokości[3]. Pęd rozwija się z podziemnego krótkiego lub długiego kłącza. Część gatunków wytwarza rozłogami. Pędy nagie lub pokryte włoskami – omszone, długo lub szorstko owłosione, włoski jedno- lub wielkokomórkowe[7].
- Liście
- Dolne liście (odziomkowe) zebrane w rozetę przyziemną, niepodzielone lub podzielone pierzasto, trwałe lub obumierające w miarę wzrastania pędu nadziemnego. Liście łodygowe zwykle naprzeciwległe, dolne ogonkowe, ku górze ogonek coraz bardziej skrócony i w końcu górne liście siedzące. Blaszka niepodzielona lub pierzasto złożona lub pierzasto sieczna lub wrębna[7].
- Kwiaty
- Drobne, zebrane są w baldachokształtne (spłaszczone od góry) gęste kwiatostany szczytowe lub kątowe. W czasie owocowania kwiatostany się rozluźniają z powodu wydłużania się szypułek. Rozgałęzienia kwiatostanu wsparte są przysadkami, dolnymi często klapowanymi, górnymi – całobrzegimi[7]. Kielich pierścieniowaty[7], zmienny – z niewyraźnymi ząbkami lub bez ząbków[3], w czasie owocowania przekształca się u większości gatunków w puch[7]. Korona z 5 zrośniętych płatków, niewielka, zwykle biała, różowa lub niebieskawa[3]. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony[7]. Słupek jeden, z zalążnią dolną, trójkomorową, ale z zalążkiem rozwijającym się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka pojedyncza, zakończona trójdzielnym znamieniem[3].
- Owoce
- Niełupki, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Zwieńczone są u wielu gatunków włoskami lotnymi powstającymi z kielicha[7].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Aretiastrum (DC.) Spach, Astrephia Dufr., Belonanthus Graebn., Phuodendron (Graebn.) Dalla Torre & Harms, Phyllactis Pers., Stangea Graebn.
- Pozycja systematyczna
Według APweb (aktualizowany system system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae[1][8][4].
- Gatunki flory Polski[5]
- kozłek bzowy (Valeriana sambucifolia J. C. Mikan)
- kozłek całolistny (Valeriana simplicifolia (Rchb.) Kabath)
- kozłek dwupienny (Valeriana dioica L.)
- kozłek lekarski, waleriana (Valeriana officinalis L.)
- kozłek trójlistkowy (Valeriana tripteris L.)
- kozłek wąskolistny (Valeriana angustifolia Tausch)
- kozłek czosnaczkowaty (Valeriana alliariifolia Adams)
- kozłek celtycki (Valeriana celtica L.)
- kozłek górski (Valeriana montana L.)
- kozłek solny (Valeriana salina Pleijel)
- kozłek odgięty (Valeriana supina Ard.)
- kozłek lipolistny (Valeriana tiliifolia Troitzk.)
- kozłek wielki (Valeriana phu L.)
- Lista gatunków
kozłek bzowy V. sambucifolia
kozłek całolistny V. simplicifolia
kozłek dwupienny V. dioica
kozłek lekarski V. officinalis
kozłek trójlistkowy V. tripteris
_001_(cropped).jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-04-29].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 318. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 958. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 162. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ a b c d e f g Valeriana Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. [dostęp 2019-06-16].
- ↑ a b Genus: Valeriana L.. W: Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-16].
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.