Kozłek

Kozłek
	; Morfologia (kozłek lekarski)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	szczeciowce
Rodzina	przewiertniowate
Rodzaj	kozłek
	Nazwa systematyczna
	Valeriana L.; Sp. Pl. 31. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Valeriana pyrenaica L.
Synonimy
	Aligera Suksd.; Amblyorhinum Turcz.; Aretiastrum (DC.) Spach; Astrephia Dufr.; Belonanthus Graebn.; Betckea DC.; Centranthus Lam. ex DC.; Dufresnia DC.; Fedia Gaertn.; Fedia Kunth; Fuisa Raf.; Hemesotria Raf.; Hybidium Fourr.; Locusta Riv. ex Medik.; Masema Dulac; Mitrophora Neck. ex Raf.; Monastes Raf.; Ocymastrum Kuntze; Odontocarpa Raf.; Oligacoce Willd. ex DC.; Phu Ludw.; Phuodendron (Graebn.) Dalla Torre & Harms; Phyllactis Pers.; Plectritis DC.; Polypremum Adans.; Porteria Hook.; Pseudobetckea (Höck) Lincz.; Rittera Raf.; Saliunca Raf.; Siphonella Small; Stangea Graebn.; Valerianopsis C.A.Müll.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kozłek, waleriana (Valeriana L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Należy do niego ok. 425^[4] gatunków roślin. Występują na półkuli północnej, głównie w strefie umiarkowanej, nieliczne gatunki obecne są w strefie równikowej i na półkuli południowej. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rośnie 5 lub 6 gatunków. Rośliny z tego rodzaju spotykane są w najróżniejszych siedliskach: na terenach skalistych, w formacjach trawiastych i leśnych, na mokradłach, na suchych i mokrych stokach gór^[5].

Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie, lokalnie wykorzystywane są leczniczo także inne gatunki. Niektóre kozłki uprawiane są jako rośliny ozdobne.

Naukowa nazwa rodzaju pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa valeo oznaczającego być zdrowym i stosowana była już w Średniowieczu, najwyraźniej ze względu na właściwości lecznicze kozłka^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Rośliny te występują na półkuli północnej, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym^[5] (w Europie rośnie 20 gatunków^[7]), nieliczne spotykane są na obszarach górskich w środkowej i południowej Afryce oraz w południowoamerykańskich Andach^[5].

Gatunki Flory Polski^[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World Online (jeśli jest inna)^[4]

kozłek bzowy Valeriana sambucifolia J. C. Mikan ≡ Valeriana excelsa subsp. sambucifolia (J.C.Mikan ex Pohl) Holub
kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (Rchb.) Kabath ≡ Valeriana dioica subsp. simplicifolia (Rchb.) Nyman
kozłek dwupienny Valeriana dioica L.
kozłek lekarski, waleriana Valeriana officinalis L.
kozłek trójlistkowy Valeriana tripteris L.
kozłek wąskolistny Valeriana angustifolia Tausch ≡ Valeriana stolonifera subsp. angustifolia Soó

Morfologia

Pokrój: Byliny osiągające ponad 1 m wysokości^[5]. Pęd rozwija się z podziemnego krótkiego lub długiego kłącza. Część gatunków wytwarza rozłogi. Pędy nagie lub pokryte włoskami – omszone, długo lub szorstko owłosione, włoski jedno- lub wielkokomórkowe^[9].
Liście: Dolne liście (odziomkowe) zebrane w rozetę przyziemną, niepodzielone lub podzielone pierzasto, trwałe lub obumierające w miarę wzrastania pędu nadziemnego. Liście łodygowe zwykle naprzeciwległe, dolne ogonkowe, ku górze ogonek coraz bardziej skrócony i w końcu górne liście siedzące. Blaszka niepodzielona lub pierzasto złożona lub pierzasto sieczna lub wrębna^[9].
Kwiaty: Drobne, zebrane są w baldachokształtne (spłaszczone od góry) gęste kwiatostany szczytowe lub kątowe. W czasie owocowania kwiatostany się rozluźniają z powodu wydłużania się szypułek. Rozgałęzienia kwiatostanu wsparte są przysadkami, dolnymi często klapowanymi, górnymi – całobrzegimi^[9]. Kielich pierścieniowaty^[9], zmienny – z niewyraźnymi ząbkami lub bez ząbków^[5], w czasie owocowania przekształca się u większości gatunków w puch^[9]. Korona z 5 zrośniętych płatków, niewielka, zwykle biała, różowa lub niebieskawa^[5]. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony^[9]. Słupek jeden, z zalążnią dolną, trójkomorową, ale z zalążkiem rozwijającym się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka pojedyncza, zakończona trójdzielnym znamieniem^[5].
Owoce: Niełupki, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Zwieńczone są u wielu gatunków włoskami lotnymi powstającymi z kielicha^[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae^[2]^[10]^[7].

Lista gatunków

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju kozłek.

Zastosowanie

Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie. Roślina wykorzystywana była także w przemyśle perfumeryjnym. Jej charakterystyczny zapach i właściwości lecznicze (działanie uspokajające, nasenne oraz spazmolityczne) związane są z wytwarzaniem kwasu walerenowego, atrakcyjnego nie tylko dla ludzi, ale zwłaszcza dla kotów, psów i szczurów. Wykorzystywane leczniczo bywają także lokalnie i inne gatunki z tego rodzaju (zwłaszcza V. jatamansi). Niektóre gatunki są także uprawiane jako rośliny ozdobne (na przykład V. pratensis)^[7].

W Polsce w uprawie odnotowane zostały następujące gatunki^[11]^[12]:

kozłek czosnaczkowaty Valeriana alliariifolia Vahl
kozłek celtycki Valeriana celtica L.
kozłek górski Valeriana montana L.
kozłek solny Valeriana salina Pleijel ≡ Valeriana excelsa subsp. salina (Pleijel) Hiitonen
kozłek odgięty Valeriana supina Ard.
kozłek lipolistny Valeriana tiliifolia Troickij
kozłek wielki Valeriana phu L.

Kozłek bzowy V. sambucifolia
Kozłek całolistny V. simplicifolia
Kozłek dwupienny V. dioica
Kozłek lekarski V. officinalis
Kozłek trójlistkowy V. tripteris

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
↑ ^a ^b ^c Valeriana L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-05-15] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 318. ISBN 0-333-74890-5.
↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 162. ISBN 83-05-12868-7.
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 958, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Valeriana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. [dostęp 2019-06-16].
↑ Genus Valeriana L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-05-15] .
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].

[powo-4] Valeriana L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-05-15] .

[philips-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 318. ISBN 0-333-74890-5.

[6] Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 162. ISBN 83-05-12868-7.

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 958, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[china-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Valeriana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. [dostęp 2019-06-16].

[grin-10] Genus Valeriana L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-05-15] .

[11] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[gawrys-12] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]