Kwadrat grecko-łaciński

Ten artykuł od 2015-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Kwadrat grecko-łaciński lub kwadrat Eulera rzędu $n$ nad dwoma $n$ -elementowymi zbiorami $S$ i $T$ – kwadratowa tablica o $n$ wierszach i $n$ kolumnach, zawierająca pary $(s,t),$ gdzie $s\in S$ i $t\in T,$ taka że:

każdy wiersz i każda kolumna zawiera dokładnie jeden raz każdy element z $S$ i dokładnie jeden raz każdy element z $T$ oraz
żadne dwie komórki nie zawierają tej samej pary $(s,t)$

Autorem koncepcji jest Leonhard Euler, który używał zbiorów:

$S=\{A,B,C,\dots \},$ pierwsze $n$ dużych liter z alfabetu łacińskiego,

i

$T=\{\alpha ,\beta ,\gamma ,\dots \},$ pierwsze $n$ małych liter z alfabetu greckiego

Stąd nazwa kwadrat grecko-łaciński. Przykłady poniżej:


Rzędu 3	Rzędu 4	Rzędu 5

Układ samych łacińskich znaków, a także układ samych greckich znaków w kwadracie grecko-łacińskim tworzą kwadrat łaciński. Kwadrat grecko-łaciński może zostać rozłożony na dwa ortogonalne kwadraty łacińskie. Ortogonalność oznacza tu, że każda para $(s,t)$ z iloczynu kartezjańskiego $S\times T$ wystąpi dokładnie raz.

Planowanie eksperymentów

Kwadraty grecko-łacińskie mają zastosowanie w planowaniu eksperymentów naukowych. Załóżmy, że mamy maksymalnie 4 nominalne zmienne, którymi możemy wpływać na wynik eksperymentu i każda z nich może przyjmować $n$ wartości. Na przykład w badaniach medycznych zmiennymi mogą być:

podawany lek (jeden z trzech),
stopień nasilenia choroby (niski, średni lub wysoki),
wiek badanego (podzielony na trzy kategorie),
szpital, w którym przeprowadzane jest badanie (jeden z trzech).

Teraz wystarczy ułożyć kwadrat grecko-łaciński rzędu $n$ (tutaj: 3), aby otrzymać plan $n^{2}$ eksperymentów. Każde pole kwadratu odpowiada jednemu z eksperymentów, kolumny to możliwe wartości pierwszej zmiennej, wiersze – drugiej zmiennej, litery łacińskie odpowiadają trzeciej zmiennej, a greckie czwartej.

Jeśli efekty wywołane przez każdą ze zmiennych są addytywne (to znaczy dodają się do ogólnego wyniku), to plan taki daje nieobciążone estymatory wpływu każdej możliwej wartości każdej z tych zmiennych na zmienną objaśnianą, choć możliwych kombinacji ich wartości jest o wiele więcej: $n^{4}.$ Znacząco obniża to koszt badania. Aby obliczyć wpływ danej wartości danej zmiennej, wystarczy uśrednić wyniki odpowiadających jej eksperymentów.

Kwadraty grecko-łacińskie mogą też być użyte do konstrukcji kwadratów magicznych.

Historia

W latach 80. XVIII wieku Euler pokazał metodę konstrukcji kwadratu grecko-łacińskiego, dla $n$ nieparzystego oraz dla wielokrotności 4. Zauważywszy, że nie istnieje kwadrat rzędu 2 i nie potrafiąc skonstruować kwadratu rzędu 6 (tzw. problem 36 oficerów) postawił hipotezę, że nie istnieją kwadraty grecko-łacińskie rzędu $n=4k+2,$ gdzie $k=0,1,2,\dots$ Faktycznie nieistnienie kwadratu rzędu 6 zostało udowodnione w 1901 przez Gastona Tarry’ego przez siłowe sprawdzenie wszystkich możliwych układów. Hipoteza Eulera nadal nie była jednak ani udowodniona, ani obalona. W 1959 R.C. Bose i Shrikhande znaleźli pewne kontrprzykłady; później Parker znalazł kontrprzykład rzędu 10. W 1960 Parker, Bose i Shrikhande pokazali, że hipoteza Eulera jest fałszywa dla wszystkich $n\geqslant 10.$ Ostatecznie okazało się, że istnieją kwadraty grecko-łacińskie każdego rzędu $n\geqslant 3$ z wyjątkiem 6.