Michaił Arcybaszew

Michaił Arcybaszew

Михаил Петрович Арцыбашев

Data i miejsce urodzenia	5 listopada 1878 Dobrosławiwka, ujezd ochtyrski, gubernia charkowska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	3 marca 1927 Warszawa, Polska
Zawód, zajęcie	pisarz, dramaturg, publicysta
Narodowość	rosyjska

Michaił Piotrowicz Arcybaszew, ros. Михаил Петрович Арцыбашев (ur. 5 listopada 1878 w chutorze Dobrosławiwka, ujezdu ochtyrskiego w guberni charkowskiej, zm. 3 marca 1927 w Warszawie) – rosyjski pisarz, dramaturg i publicysta, od strony polskiej matki prawnuk Tadeusza Kościuszki. Od 1923 roku przebywał na emigracji w Polsce.

Życie i twórczość

Urodził się w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Wcześnie stracił matkę, w dzieciństwie wiele chorował (m.in. na gruźlicę), co wpłynęło zapewne na próbę samobójstwa w wieku 16 lat. Od 1895 r. pracował jako kancelista w urzędzie ziemskim. W latach 1897–1898 uczył się w Szkole Malarstwa i Rysunku w Charkowie. W 1898 r. przeprowadził się do Petersburga, gdzie próbował wstąpić na Akademię Sztuk Pięknych, ale bez powodzenia, gdyż nie miał ukończonego gimnazjum. Pozostał w mieście, zarabiając na życie rysowaniem karykatur do bulwarowej prasy i pisaniem krótkich opowiadań satyrycznych. Uprawiał też hazard.

W 1901 miał swój debiut literacki. Napisał opowiadanie pt. Pasza Tumanow, przesiąknięte ideami głoszonymi przez Lwa Tołstoja. W kolejnych opowiadaniach (m.in. Подпрапорщик Гололобов, Кровь, Смерть Ланде) również zaznaczył się silny wpływ późnej twórczości Lwa Tołstoja. Pod wpływem wystąpień rewolucyjnych 1905 r. w twórczości Arcybaszewa pojawiły się wątki katastroficzne – człowiek jest w zamyśle pisarza jednocześnie twórcą historii i jej ofiarą (m.in. opowiadania pt. На белом снегу, Кровавое пятно, Мужик и барин, В деревне, powieść pt. Человеческая волна).

W 1907 wydał pierwszą większą powieść pt. Sanin. Powieść ta wywołała żarliwe polemiki – przeciwnicy zarzucali jej aspołeczność, nieobyczajność, nadmierny hedonizm, bulwarowość, a wręcz oskarżali o „pornografię”. Zarzuty te, z dzisiejszego punktu widzenia mało zrozumiałe, odzwierciedlają nastroje społeczeństwa rosyjskiego początków XX wieku. Chodziło głównie o konflikt indywiduum i społeczeństwa – główny bohater ma prawo do podporządkowania sobie interesów społecznych w imię „wyższych” interesów osobistych. Podobne kontrowersje wzbudzały atakujące tradycyjną moralność i stosunki społeczne sztuki teatralne Arcybaszewa.

Po 1910 opracował on koncepcję „eklezjaztyzmu”, czyli syntezy idei biblijnej Księgi Koheleta z ideami Fryderyka Nietzschego, Arthura Schopenhauera, Karla Roberta Eduarda von Hartmanna i Henri Bergsona. Według Arcybaszewa cel życiowy człowieka jest pozorny; życie – cykl cierpień, kończy się „czarną dziurą”, czyli niebytem. Znalazło to odbicie w jego artykułach publikowanych w czasopismach rosyjskich. Koncepcja „eklezjaztyzmu” uwidoczniła się w powieści pt. У последней черты.

Szczytowym osiągnięciem literackim tego okresu była powieść pt. Женщина, стоящая посреди, opublikowana w 1915 roku. Stanowiła ona gorzko ironiczne pożegnanie z jednym z ulubionych „motywów” literatury rosyjskiej XIX w. – „turgieniewowskim” dziewczęciem. Pisarz jak gdyby powrócił w niej do pierwocin swojej twórczości literackiej, tj. potwierdzenia najwyższego moralnego prawa wszechświata.

Grób Arcybaszewa w Warszawie, 2023 r.; fot. Ivonna Nowicka

Okres I wojny światowej i rewolucję bolszewicką 1917 r. Arcybaszew uznał za katastrofę. Latem 1923 opuścił Rosję sowiecką i wyjechał do Warszawy, gdzie mieszkał aż do śmierci. Na emigrację wybrał Polskę, gdyż jego matka była pochodzenia polskiego. W okresie warszawskim zajmował się publicystyką, w której m.in. pisał o kulisach rewolucji w Rosji. Pisał artykuły do gazety „За свободу!”, które zostały zebrane w książce pt. Записки писателя. Pośmiertnie wyszła jego kolejna powieść pt. Черемуха.

Pochowany został na cmentarzu prawosławnym na warszawskiej Woli.

Dzieła wydane po polsku

• 1908 – Nowele, przeł. Wanda Bruner i Władysław Wróblewski
• 1909 – Śmierć Landego, przeł. Wacława Kiślańska
• 1914 – Życie a śmierć, przeł. anonim (M.Ś.)
• 1920 – Sanin, przeł. Stanisław Lack
• 1927 – Robotnik Szewyrew, przeł. Wacław Kietlicz-Wojnacki
• 1930 (około) – Miljony, przeł. Julian Tuwim

Bibliografia

• M.P. Lepiochin, A.W. Czancew, Арцыбашев Михаил Петрович, [w:] Русские писатели 1800–1917. Биографический словарь, t. 1: А-G, 1992
• Русская литература XX века. Прозаики, поэты, драматурги. Биобиблиографический словарь, t. 1, 2005

Linki zewnętrzne

• Biografia Michaiła P. Arcybaszewa (ros.)
• Kolejna biografia Michaiła P. Arcybaszewa [online], russianresources.lt [zarchiwizowane z adresu 2008-12-27]  (ros.).
• Krótka biografia Michaiła P. Arcybaszewa (ros.)
• Twórczość Michaiła P. Arcybaszewa (ros.)
• Dzieła Michaiła Arcybaszewa w bibliotece Polona