Paraskiewa Piatnica
 Święta Paraskiewa Piatnica z cerkwi Piatnickiej w mieście Galicz, gubernia kostromska. Zdjęcie z początku XX wieku | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty | |
| Teren kultu | |
Paraskiewa Piatnica (dosł. Paraskiewa Piątek; biał. Параске́ва Пя́тніца, ros. Параске́ва Пя́тница, ukr. Параске́ва П'я́тниця) – zmitologizowany wizerunek w tradycji ludowej przede wszystkim Słowian wschodnich, oparty na personifikacji piątku jako dnia tygodnia i kulcie świętych Paraskiewy z Ikonium, zwanej Piatnicą, i Paraskiewy Serbskiej[1]. Według wielu badaczy, na Paraskewię Piatnicę zostały przeniesione niektóre cechy i funkcje głównej kobiecej postaci mitologii słowiańskiej, Mokoszy, której wizerunek związany jest z pracą kobiet (przędzeniem, szyciem itp.), z małżeństwem i rodzeniem dzieci, z wilgocią ziemi[1], jednak zbieżność ta została poddana naukowej krytyce, a w rzeczywistości wizerunek Paraskiewy ma wyłącznie prawosławne korzenie[2]. W tradycji ludowej wizerunek Paraskiewy Piatnicy korelował również z wizerunkiem Bogurodzicy, świętej Anastazji z Dalmacji oraz Niedzieli jako spersonifikowanym obrazem niedzieli[1].
Imię Paraskiewa wywodzi się ze starogreckiego Παρασκευή (Paraskeuḗ) oznaczającego ‘piątek’[3].
Wierzenia wschodniosłowiańskie
[edytuj | edytuj kod].jpg)
U Słowian wschodnich Paraskiewa Piatnica jest spersonifikowaną reprezentacją piątego dnia tygodnia[4]. W związku z tym wierzono, że piątek jest świętem poświęcony Piatnicy, i w te dni obowiązywały specjalne zakazy: kobiety nie powinny prząść, gotować, prać, wyjmować popiołu z pieca, mężczyźni nie mogli orać i bronować[3]. Piatnica nadzorowała przestrzegania piątkowych zakazów[5] i karała za ich nieprzestrzeganie[3]. Jedna z uchwał Soboru Stu Rozdziałów (1551) była poświęcona potępieniu takich przesądów:
A po pohostach i po wioskach chodzą fałszywi prorocy, mężczyźni, kobiety, dziewczęta i stare baby, nadzy i bosi, a ich włosy są potargane i rozpuszczone, trzęsą się i zabijają. I mówią, że święta Piatnica i święta Anastazja przychodzą do nich i rozkazują im nakazać chrześcijanom przestrzeganie ich praw. I nakazują chrześcijanom w środę i piątek, aby nie wykonywali pracy fizycznej, i kobietom żeby nie przędły, nie prały swoich sukien i nie rozpalały kamieni[6].
Niektórzy autorzy uważają “bożkowate” rzeźbiarskie wizerunki świętych zachowane w niektórych miejscach w XIX i na początku XX wieku za echo słowiańskich wierzeń przedchrześcijańskich. Częściej niż inne spotykało się rzeźbę Paraskewy Piatnicy, i to nie tylko u Rosjan, ale i u sąsiednich ludów[7]. Dawniej w kaplicach na terenach inorodeckich “umieszczano z grubsza rzeźbione w drewnie wizerunki św. Paraskiewy i św. Mikołaja Ugodnika […] Wszystkie rzeźbione wizerunki św. Paraskiewy i św. Mikołaja mają wspólną nazwę piątków”[8]. Rosjanie mieli szeroko rozpowszechnione rzeźby: “drewniany malowany posąg Piatnicy, czasem w postaci kobiety w orientalnym stroju, a czasem w postaci prostej kobiety w poniowie i łapciach”. Posąg Paraskiewy “był umieszczany w kościołach w specjalnych skrzyniach, a ludzie modlili się przed tym bożkiem”[9].
Błyszczące srebrem jak rybie łuski na dnie studni są griwienniki i piatiałtynniki […] różne dzieła sztuki kobiecej są przekazywane lub rzucane wprost do studni, często z głośnym oświadczeniem o bezpośrednim celu darowizny: szyte ubrania w postaci koszul, ręczniki do ozdoby wieńczyka i twarzy, wyczesane konopie lniane lub wyprostowane gotowe nici, a także wełna (owcza) (“Świętej na pończochy!”, “Matki Piątkowej na fartuch!” – krzyczą kobiety w takich przypadkach)[10].
– Siergiej Maksimow
Na cześć Paraskiewy Piatnicy w dawnych czasach na skrzyżowaniach dróg i poboczach stawiano specjalne słupy z wizerunkiem świętej, które nazywano jej imieniem. Słupy te przypominały przydrożne kapliczki lub krzyże i były uważane za miejsca święte[11].
Rosjanie modlili się do Paraskiewy Piatnicy o ochronę przed śmiercią zwierząt gospodarskich, zwłaszcza krów. Świętą uważano również za uzdrowicielkę ludzkich dolegliwości, zwłaszcza diabelskiej obsesji, gorączki, bólu zębów, głowy i innych chorób. Na cześć świętej Paraskiewy istniały specjalne modlitwy, które noszono na szyi i uważano za chroniące przed różnymi chorobami. Kwiaty, zioła i inne dodatki do wizerunku Paraskiewy Piatnicy były również uważane za jeden z najskuteczniejszych środków leczniczych i dlatego były przechowywane z roku na rok jako ważna pomoc w leczeniu. W przypadku jakiejkolwiek choroby chłopi gotowali je w wodzie i używali tego wywaru do picia[11].
Słowianie mieli również apokryficzną opowieść O dwunastu piątkach i związanym z nimi kalendarzu piątkowym – 12 szczególnie honorowanych piątkach, w których wymagany był ścisły post. Uważano ją za “babią świętą”[12].
Opowieść o 12 piątkach i ich zabobonnej czci istnieje również na Zachodzie. Osobą uosabiającą piątek jest św. Wenus, zupełnie identyczna z naszą Paraskiewą; jej życie ma wiele podobieństw do życia Paraskiewy. Do chrześcijańskiego kultu piątku na Zachodzie dołączyły pogańskie wspomnienia piątku jako dnia poświęconego w starożytnym Rzymie Wenus, a w Niemczech Frei (piątek – Freitag)[3].
– Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona, artykuł “Piatnica”
Typologicznie Paraskiewa Piatnica ma podobieństwa do tadżyckiej Bibi-Seszanbi (‘Pani-Wtorek’)[13], i mitologicznych wizerunków kobiet przędących przędzę losu (grecki Mojra, nordyckie Norny)[14].
Wizerunek
[edytuj | edytuj kod].jpg)
Wizerunek Paraskiewy Piatnicy według popularnych wierzeń znacznie różni się od ikonograficznego, gdzie jest ona przedstawiana jako ascetycznie wyglądająca kobieta w czerwonym maforionie. Rzeźbiona ikona Paraskiewy Piatnicy z wioski Iljeszy jest powszechnie znana. Jest ona uważana za cudotwórczą ikonę w Rosyjskim Kościele Prawosławnym i znajduje się w świątyni Sobóru Trójcy Świętej w Petersburgu[15].
Popularne wyobrażenia czasami obdarzały Paraskiewę Piatnicę demonicznymi cechami: wysokim wzrostem, długimi rozpuszczonymi włosami, dużymi piersiami, które zarzucała za plecy itp., co zbliża ją do kobiecych postaci mitologicznych, takich jak Doli, Śmierci, rusałek. W XVIII wieku odnotowano obrzęd “prowadzenia Piatnicy”: „W Małorosji, w połku starodubowskim, w specjalne święto prowadzą prostowłosą kobietę pod imieniem Piatnicy i zabierają ją do kościoła, a w kościele ludzie obsypują ją prezentami i oczekują jakiejś korzyści”[16].
Według ukraińskich wierzeń Piatnica chodziła nakłuta igłami i wrzecionami nieostrożnych gospodyń domowych, które nie czciły świętej i jej dni. Do XIX wieku w Ukrainie istniał zwyczaj “prowadzenia Piatnicy” – kobiety z rozpuszczonymi włosami[17].
We wróżbach i duchowych poematach Paraskiewa Piatnica narzeka, że nie jest czczona przez ludzi, którzy nie przestrzegają zakazów w piątki: kłują ją wrzecionami, kręcą jej włosami i zatykają jej oczy paździerzem. Zgodnie z wierzeniami, ikony przedstawiają Paraskiewę Piatnicę ze szprychami lub wrzecionami wystającymi z jej piersi (por. Ikonę Matki Bożej „Siedmiostrzelna” lub Ikonę Matki Bożej „Łagodząca Złe Serca”)[18].
W kalendarzu ludowym
[edytuj | edytuj kod]Dniem jej poświęconym był 15?/28 października[10].
Obchody dziewiątego piątku po Wielkanocy były szeroko rozpowszechnione wśród Rosjan. W Solikamsku tego dnia wspominano cudowne ocalenie miasta przed najazdem Nogajów i Mansów w 1547 roku[19].
W powiecie nikolskim w guberni wołogodzkiej w dziewiąty piątek istniał zwyczaj “tworzenia jednodniowego całunu”: dziewczęta zbierały się razem, pocierały len, przędły i tkały zasłonę na ten dzień[20].
U Komiaków mieszkających wzdłuż rzeki Waszka, dziewiąty piątek był nazywany “Najpiękniejszym Dniem Chorych” (komi: Заветной лун висьысьяслӧн). Wierzono, że w tym dniu cudowna ikona Paraskiewy Piatnicy (komi: Параскева-Пекнича) z kaplicy we wsi Kriwoj Nawołok może przynieść uzdrowienie chorym. Wciąż istnieje tradycja procesji nad rzekę Kier-ju, gdzie starsze kobiety i dziewczęta obmywają myją ikony świątynne i domowe w wodzie pobłogosławionej przez ikonę Paraskiewy Piatnicy. Woda jest uważana za świętą przez trzy dni po święcie, jest pobierana i zabierana ze sobą. Zanurzanie ikon w stojącej wodzie jest uważane za grzech[21].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Lewkijewska i Tołstojowa 2004 ↓, s. 631.
- ↑ Lewin 2004 ↓, s. 30–31, 142.
- ↑ a b c d SEBiE 1998 ↓.
- ↑ Kruk, Kotowicz 2003 ↓, s. 44.
- ↑ Szczepanska 2003 ↓, s. 445.
- ↑ Cziczerow 1957 ↓, s. 58.
- ↑ Cziczerow 1957 ↓, s. 56.
- ↑ Możarowski 1903 ↓, s. 25–26.
- ↑ Swiatski 1908 ↓, s. 22.
- ↑ a b Maksimow 1903 ↓, s. 232–233.
- ↑ a b Kalinski 2008 ↓.
- ↑ Madlewska, Eriaszwili i Pawłowski 2007 ↓, s. 696.
- ↑ Buranok 1996 ↓, s. 368.
- ↑ Iwanow 2007 ↓, s. 398.
- ↑ Starcewa i Popow 2001 ↓, s. 91–96.
- ↑ Ławrow 2000 ↓, s. 168.
- ↑ Woropaj 1958 ↓, s. 165, т. 2.
- ↑ Lewkijewska i Tołstojowa 2004 ↓, s. 631–632.
- ↑ Девятая Пятница по Пасхе в Соликамске [online] [dostęp 2013-07-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-02].
- ↑ Cziczerow 1957 ↓, s. 40.
- ↑ Szaranow 1999 ↓, s. 281–284.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- О.М. Buranok: Проблемы современного изучения русского и зарубежного историко-литературного процесса. Samara: Изд-во Самарский государственный педагогический университет, 1996. ISBN 978-5-8428-0084-1. (ros.).
- Wiaczesław Iwanow: Избранные труды по семиотике и истории культуры. Т. 4: Знаковые системы культуры, искусства и науки. Мoskwa: Языки славянских культур, 2007, seria: Язык. Семиотика. Культура. ISBN 5-9551-0207-8. (ros.).
- I. Kalinski: Церковно-народный месяцеслов на Руси. Мoskwa: Eksmo, 2008. ISBN 978-5-699-27691-2. (ros.).
- Колесо времени: традиции и современность. Janka Kruk, Oksana Kotowicz (red.). Mińsk: Беларусь, 2003. ISBN 90477-85-01-5. (ros.).
- A.C. Ławrow: Колдовство и религия в России: 1700–1740 гг. Мoskwa: Древлехранилище, 2000. ISBN 5-93646-006-1. (ros.).
- Iw Lewin: Двоеверие и народная религия в России. Мoskwa: Индрик, 2004. ISBN 5-85759-284-4. (ros.).
- Je. Madlewska, N. Eriaszwili, W. Pawłowski: Русская мифология. Энциклопедия. Cz. Параскева Пятница. Эксмо, Мидгард, 2007, s. 692–706. ISBN 5-699-13535-9. (ros.).
- Możarowski: Отголоски старины и народности. Тамбов: 1903. (ros.).
- D. O. Swiatski: Исторический очерк городов Севска, Дмитровска и Комарицкой волости. Orel: 1908. (ros.).
- Władimir Cziczerow: Зимний период русского народного земледельческого календаря XVI – XIX веков. Мoskwa: Издательство Академии Наук СССР, 1957. (ros.).
- T. B. Szczepanska: Культура дороги в русской мифоритуальной традиции XIX-XX вв. Мoskwa: Индрик, 2003, seria: Традиционная духовная культура славян. Современные исследования. ISBN 5-85759-176-7. (ros.).
- Ołeksa Woropaj: Звичаї нашого народу. T. 2. Monachium: Українське видавництво, 1958. (ukr.).
- Параскева Пятница. W: Jelena Lewkijewska, Swietłana Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Институт славяноведения РАН, 2004, s. 631–633. ISBN 5-7133-1207-0. (ros.).
- Параскева Пятница; Вода-Царица. W: Siergiej Maksimow: Нечистая, неведомая и крестная сила. Petersburg: Товарищество Р. Голике и А. Вильворг, 1903, s. 516–518, 225–250. (ros.).
- Параскева-Пекнича. W: W. E. Szaranow: Мифология коми. (Энциклопедия уральских мифологий. Т. I). Moskwa-Syktywar: 1999.
- Пятница. W: Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona. T. XXVa: Простатит – Работный дом. 1998, s. 944–945.
- Julija W. Starcewa, I. W. Popow. Явление вмц. Параскевы Пятницы в Ильешах. „Санкт-Петербургские Епархиальные ведомости”, s. 91–96, 2001. [zarchiwizowane z adresu].