Przejdź do zawartości

Saudade

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
José RodriguesO Cego Rabequista (Ślepy Skrzypek). Obraz z 1855 roku.
Koncert grupy Madredeus w Aveiro.

Saudade (wym. [sɐw'ðaðɨ], od łac. solitas, Acc. sg. solitatem – samotność) – portugalski i galicyjski pozytywny autostereotyp postrzegany jako wartość narodowa; rodzaj nostalgii i melancholii związanej z silną waloryzacją przeszłości, kontemplacją przemijania i piękna rozkładu, odbieranej z subtelną dumą i radością, w sposób pozytywny. Saudade nie jest chwilowym stanem ducha, lecz jest stale obecne w charakterze osoby, której dotyczy. Kojarzone z dekadencją, choć sami Portugalczycy podkreślają, że termin ten jest nieprzetłumaczalny na inne języki[1]. Ciągła obecność saudade w społeczeństwie stanowi główny wyróżnik portugalskiej tożsamości narodowej.

Określenie użyte po raz pierwszy przez Duarte I, króla z lat 1433–1438. Bernardim Ribeiro, pisarz renesansowy, żyjący w latach 1482–1552, przedstawia istotę tego nieokreślonego, wewnętrznego poszukiwania w opowiadaniu o pewnym szlachcicu, który pewnego dnia wyruszył konno w podróż wzdłuż wybrzeża morskiego. Na samotnej plaży znalazł opuszczoną łódź. Wówczas, wbrew całemu swojemu dotychczasowemu życiu wsiadł do niej, i popłynął ku nieznanemu, otwartemu morzu[2].

Pojawienie się saudade w kulturze tłumaczy się zwyczajowo historią kraju – utraconą chwałą imperium kolonialnego, pionierską rolą portugalskich żeglarzy w eksploracji świata przez Europejczyków, oraz naturalnymi konsekwencjami XVI-wiecznej potęgi polityczno-gospodarczej Portugalii, nieproporcjonalnej do jej potencjału powierzchniowego i ludzkiego: mitem sebastianizmu o silnym zabarwieniu mesjanistycznym, pokutującym do końca XIX wieku, czy utopią Luzytanii, do której odwołuje się w portugalskim eposie narodowym Luís de Camões. Powszechnie panujące przekonanie, że przeszłość w ostatecznym rozrachunku okaże się lepsza od przyszłości[3] podważać zaczęło dopiero wstąpienie kraju do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1986 roku i wynikający z tego rozwój gospodarczy. Do dziś popularny jest jednak w Brazylii humor bazujący na stereotypie smętnego i wiecznie zadumanego Portugalczyka[4], a jedno z popularnych hiszpańskich powiedzeń to Menos mal, que nos queda Portugal (Jeszcze nie jest tak źle, bo zawsze jest przecież Portugalia)[5].

Saudade stało się podstawowym środkiem wyrazu powstałej w lizbońskiej dzielnicy Alfama muzyki fado (port. los, przeznaczenie)[6], opartej na poważnym i tęsknym, choć emocjonalnie wylewnym, silnie ekspresyjnym śpiewie wokalistki[7], ubranej zazwyczaj na czarno. Saudade cechuje twórczość każdego artysty uznanego w Portugalii za wieszcza – od Amálii Rodrigues, uważanej za niedościgły wzorzec śpiewaczki fado, po modernistyczną twórczość pisarską Fernando Pessoi. Saudade, wraz z mitami o Luzytanii stało się głównym przesłaniem nurtu w poezji i literaturze nazywanego Odrodzeniem Portugalskim.

Termin znalazł również zastosowanie w innych kulturach. I tak w Brazylii występuje także pod nazwą banzo, w hiszpańskiej prowincji Galicja, silnie powiązanej kulturowo z północną Portugalią, nazywany jest soidade lub morriña / morrinha, zaś w Finlandiikaiho.

Przykłady saudade w poezji

[edytuj | edytuj kod]

(...)
Se até dá gosto cantar,
Se toda a terra sorri,
Quem te não há-de amar,
Menino a ti?



(...)
Por penhascos pretos,
Por rios sem ponte,
Caminhais em mim.




Saudade é arrumar o quarto
do filho que já morreu.




Jeżeli to rozkosz, śpiewać,
Jeżeli cała ziemia uśmiecha się,
To któż by cię nie pokochał,
Mały chłopcze?

(José Afonso, Menino do Bairro Negro[8])



Przez czarne klify,
Przez rzeki bez mostu,
Wędrujesz we mnie.

(Fernando Pessoa, Cavaleiro Monge[4])


Saudade to sprzątanie
w pokoju zmarłego syna.

(Chico Buarque, Pedaço de mim)

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Saudade zostało uznane za siódme najtrudniejsze do przetłumaczenia słowo świata przez brazylijski magazyn Folha (cyt. za BBC). (port.)
  2. Z powieści Menina e Moça, znanej także pod nazwą Livro das saudades.
  3. Z portalu https://web.archive.org/web/20080703200607/http://www.portugalia-online.net/
  4. a b Jak wyżej.
  5. Volker Poelzl, Spokojnie to tylko Portugalia, Urszula Smerecka (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 65, ISBN 978-83-01-15203-1, OCLC 830865191.
  6. Odniesienia do saudade da się również bez trudu odnaleźć w brazylijskim nurcie bossa nova.
  7. Mniej znane fado z Coimbry cechuje wokal męski.
  8. Z płyty Marizy Fado Curvo (2003).