Dimitrie Cantemir

Szablon:Władca kraju infobox Dymitr Kantemir (ur. 26 października 1673 w Jassach lub Silişteni, zm. 21 sierpnia 1723 w Dimitriewce koło Charkowa) – hospodar Mołdawii; naukowiec, humanista i pisarz.

• mołdawski, rumuński Dimitrie Cantemir (najbardziej powszechnie stosowana w nauce forma) lub Demetriu Cantemir
• rosyjski Дмитрий Константинович Кантемир
• turecki Dimitri Kantemiroğlu

Życie

Był synem mołdawskiego hospodara Konstantyna Cantemira. W wieku 14 lat został wysłany do Stambułu, gdzie został zakładnikiem cesarskim w miejsce swego starszego brata Antiocha – pozostawał tam do 1691.

Nauki pobierał początkowo na dworze ojca, a po przybyciu do Stambułu w szkole greckiej znajdującej się pod opieką konstantynopolitańskiego patriarchatu. Mówił biegle po mołdawsku, grecku, łacińsku, francusku, włosku, staro-cerkiewno-słowiańsku, rosyjsku, turecku, arabsku i persku (pod koniec swojego życia władał 11 językami). Interesował się filozofią, teologią, historią i geografią. Poświęcał się także studiom religii i tradycji Wschodu oraz literaturze pięknej. Po śmierci ojca, w 1693 r. objął tron mołdawski, jednak sułtan nie zatwierdził wyboru bojarów, a sam Dymitr musiał udać się do Stambułu. Po 17 latach, przy poparciu sułtana, został w 1710 roku władcą Mołdawii.

Po objęciu mołdawskiego tronu Dymitr podjął próby reform wewnętrznych państwa (m.in. w zakresie podatków, administracji, czy wojska), a także z początku tajnie, potem oficjalnie rozpoczął pertraktacje z carem Rosji, Piotrem I Wielkim, który prowadził działania wojenne przeciw Turcji. W kwietniu 1711 roku Mołdawia zawarła sojusz wojskowy i polityczny z Rosją. Na jego mocy Mołdawia oddawała się pod zwierzchnictwo rosyjskie, z obowiązkiem zapłaty niewielkiego trybutu oraz absolutną i dziedziczną władzą hospodarów. Dymitr miał też udzielić wsparcia wojskom rosyjskim w kampanii przeciwko Turcji.

W maju 1711 r. do Mołdawii wkroczyły wojska rosyjskie. Dymitr, korzystając z ich obecności podporządkował sobie wielkie rody bojarskie. Jednak już w lipcu do Mołdawii wkroczyły wojska tureckie, które pokonały Rosjan w bitwie pod Stănileşti, kilka dni później Piotr Wielki został zmuszony do podpisania pokoju, w którym rezygnował ze swych roszczeń do opieki nad Mołdawią. W tej sytuacji Kantemir został zmuszony do ucieczki z kraju – do Rosji, gdzie żył z początku na Ukrainie, potem zamieszkał w Petersburgu. Piotr Wielki przyznał Dymitrowi tytuł książęcy. Skupił się odtąd na działalności politycznej oraz naukowej. Pracował jako radca Piotra Wielkiego przy przeprowadzaniu reform oraz w kampaniach wojennych. W 1714 r. został członkiem Akademii Nauk w Berlinie.

Po przedwczesnej śmierci był pochowany w Moskwie. W 1935 roku jego ciało zostało przewiezione do Jassów w Rumunii. Jego syn Antioch Kantemir został słynnym pisarzem rosyjskim.

Dymitr Kantemir w wieku młodzieńczym

Twórczość

Twórczość D. Kantemira jest bardzo obszerna, są to prace z zakresu: filozofii, historii, geografii, etnografii, muzykologii, filologii i literatury pięknej. Większość dzieł została stworzona w Rosji i jest ściśle powiązana tematycznie z ojczystą Mołdawią. Kantemir jako jeden z pierwszych uczonych używał w swoich pracach języka rumuńskiego, podkreślał jego oryginalność oraz związki kulturowe Rumunów z rzymską Dacją.

Do napisania traktatu Dywan lub kłótnia mądrego ze światem (1698, młd., rum. Divanul sau Gâlceava înţeleptului cu lumea) zainspirowały go dzieła autorów średniowiecznych, piszących o sprzeczności woli duszy z wolą ciała. Powieść alegoryczna Historia hieroglificzna (1705, mołd., rum. Istoria ieroglifică) jest pierwszą powieścią napisaną w języku mołdawskim i rumuńskim. Wydarzenia polityczne w Mołdawii z przełomu XVII i XVIII w. są w niej przedstawione jako spór o następstwo tronu, toczący się między państwem Lwa, rządzonym przez Jednorożca (tzn. Kantemira) a państwem Orła, którym włada Gawron (wołoski książę Konstantyn Brincoveanu). Barokowa budowa utworu zawiera liczne dygresje, wątki poboczne i rozważania filozoficzne . W 1716 roku pod wpływem niemieckiego filozofa Leibniza i berlińskiej Akademii Nauk napisał w łacinie pracę pt. Opis Mołdawii (łac. Descriptio Moldaviae), pierwszą pracę naukową dotyczącą mołdawskiej historii, geografii, systemu politycznego, cerkwi prawosławnej, obyczajów i piśmiennictwa. Praca ta do dzisiaj posiada niemałą wartość naukową i literacką. Do opisu Mołdawii Kantemir załączył własnoręcznie nakreśloną mapę. W Europie i Azji stała się sławna jego Historia świetności i upadku Imperium Osmańskiego (1714-1716 (łac. Historia incrementorum atque decrementorum Aluae Othomanicae), powstała na bazie jego wcześniejszych studiów orientalnych źródeł oraz doświadczeń zdobytych w czasie pobytu w Carogrodzie. Dzieło zostało przetłumaczone na język angielski, francuski i niemiecki. W Kronice starożytności Rzymiano-Mołdawiano-Wołochów (1717, łac. Hronicul vechimii romano-moldo-vlahilor) broni błędną tezę o czysto rzymskim pochodzeniu Mołdawian i Wołochów (podobnie jak późniejsi przedstawiciele rumuńskiego odrodzenia narodowego z tzw. szkoły siedmiogrodzkiej).

Dzieła

• 1698 - Divanul sau Gâlceava înţeleptului cu lumea (Jassy).
• 1700 - Sacrosanctae scientiae indepingibilis imago
• 1705 - Istoria ieroglifică (w postaci rękopisu).
• 1714 - Monarchiarum physica examinatio
• 1714-1716 - Historia incrementorum atque decrementorum Aluae Othomanicae
• 1716 - Descriptio Moldaviae
• 1716-1717 - Vita Constantini Cantemyrii cognomento Senis, Moldaviae principis
• 1717 - Hronicul vechimii romano-moldo-vlahilor
• 1722 - Systema ili sostojanie magometanskoj religii
• 1871-1901 - Prinicpele Demetriu. Opere, 8 tomów (Bukareszt: Academia Română)
  • Tom I - Descriptio Moldaviae. 1872.
  • Tom II - Descrierea Moldovei, tradusă din textul original latinesc. 1875.
  • Tomy III i IV - Istoria Imperiului Otoman. Traducere de Dr. Ios. Hodosiu. 1876, 1883, 2 tomy
  • Tom V, Część I - Evenimentele Cantacuzinilor şi Brâncovenilor din Ţara-Muntenească. Część II - Divanul sau gâlceava înţeleptului cu lumea. 1878.
  • Tom VI - Istoria ieroglifică. Compendiolum universae logices institutionis Eucomium in B. Van-Helmont. 1883.
  • Tom VII - Vita Constantini Cantemyrii cognomento senis Moldaviae Principis. - Collectanea orientalia. 1883.
  • Tom VIII - Hronicul vechimii a Romano-Moldo-Vlahilor. 1901.
• 1973-1987 - Opere complete (Bukareszt).
• 1997 - Descriera Moldovei (Kiszyniów).

Galeria portretów

• 
  W wieku młodzieńczym (strój osmański).
• 
  W okresie panowania (1710-1711).
• 
  Na stronie tytułowej pierwszego wydania „Opisu Mołdawii” (1716).
• 
  Inna wersja poprzedniego portretu
• Plik:Dimitrie Cantemir color.jpg
• 
  Znaczek pocztowy Związku Radzieckiego, 1973 (Michel 4175, Scott 4132)

Bibliografia

• Bădărău, Dan: Filosofia lui Dimitire Cantemir (1964).
• Călinescu, George: Istoria literaturii române de la origini pînă în prezent (Bukareszt: Fundaţia Regală pentru Literatură şi artă, 1941).
• Demel, Juliusz: Historia Rumunii (Wrocław, Wydawnictwo im. Ossolińskich, 1970).
• Kaczka, Mariusz: Działalność Dymitra Kantemira (1673–1723) – hospodara mołdawskiego, historyka, prozatora, filozofa, człowieka wczesnego oświecenia ze szczególnym uwzględnieniem okresu przed ucieczką do Rosji, w: Studenckie Zeszyty Historyczne Koła Naukowego Historyków Studentów UJ, z. 15 (Kraków, 2008; s. 81-92) (dostęp do wersji elektronicznej)
• Măciucă, Constantin: Dimitrie Cantemir (Bukareszt: 1972).
• Našinec, Jiří: Dimitire Cantemir, w: Slovník spisovatelů. Rumunsko (Praga: Odeon, 1984; str. 125-127).
• Našinec, Jiří: Cantemir, Dimitrie: Děje hieroglifické, w: Slovník světových literárních děl (Praga: Odeon, 1988; tom 1 "A-L", str. 153-154).
• Panaitescu, Petre P.: Dimitrie Cantemir (Bukareszt: 1958).
• Popescu-Judetz, Eugenia: Prince Dimitrie Cantemir, Theorist and Composer of Turkish Music (Stambuł: Pan Yayıncılık, 1999).
• Tănăsescu, Manuela: Despre Istoria ieroglifică (1970).
• Vaida, P.: Dimitrie Cantemir şi umanismul (1972).
• Valentová, Libuše: Dimitrie Cantemir, w: Slovník rumunských spisovatelů (Praga: Nakladatelství Libri, 2001; strony 68-69).

Zobacz też

• Kantemirowie
• Antioch Kantemir
• Mołdawia
• władcy Mołdawii