Stołp

Wieża Joanny d'Arc w Rouen

Donżon w Lublinie

Donżon będący częścią zamku w Pontgibaud

Mysia Wieża – pozostałość po zamku w Kruszwicy

Stołp (wieża ostatecznej obrony lub bergfried, bergfrit) – średniowieczna budowla warowna na planie koła, owalu, prostokąta lub wieloboku w postaci baszty obronnej o znacznej wysokości (30–50 m) i dużej grubości murów (3–5 m). Wolnostojąca wieża stawiana w średniowiecznych twierdzach. Stanowiła najsilniejszy a zarazem ostateczny punkt obrony (w nowożytnej sztuce fortyfikacyjnej rolę tę przejął tzw. śródszaniec).

Wieże tego rodzaju są często mylone z donżonami – wcześniejszymi typologicznie wieżami łączącymi w sobie główne funkcje mieszkalne i obronne zamku. Istnieje także sporo form pośrednich między donżonami a typowymi stołpami, przy czym zazwyczaj dominują cechy jednego z tych obiektów.

Historia

Stołpy wywodzą się z donżonów, lecz nie są z nimi tożsame. W II poł. XII w. na obszarze Francji doszło do przekształcenia programu architektonicznego dotychczasowych twierdz. Z jednej rozległej budowli wieżowo–pałacowej, donżonu, który służył za mieszkanie feudała zarówno na co dzień, jak i w trakcie zagrożenia, a także był trzonem całej warowni, powstały dwa oddzielne obiekty:

• reprezentacyjny oraz mieszkalny pałac – dom zamkowy o wygodnych oraz okazałych wnętrzach, stanowiący miejsce życia dworskiego
• wieża obronna będąca filarem obrony zamku oraz ostatnim miejscem ucieczki feudała; nie była stworzona do codziennego, wygodnego bytowania właściciela zamku

Początkowo stołpy budowano na ogół w obrębie dziedzińca, przy murze obwodowym, często w pobliżu najsłabszego punktu murów obronnych (np. przy bramie lub od strony najłatwiejszego dostępu do zamku) dla jego wzmocnienia. W XIV w. stołpy zaczęto "przemieszczać" z dziedzińca ku murom, by zyskać możliwość prowadzenia z ich pomocą aktywnej obrony. W późnym średniowieczu stołpy zaczęto wysuwać poza lico murów obronnych, tak by móc kierować z nich ogień flankowy wzdłuż kurtyn.

Pierwsze stołpy najczęściej były czworoboczne, zbliżone do kwadratu. Rzadziej zdarzały się formy wieloboczne. W późniejszym okresie największą popularność zdobyły stołpy okrągłe. Wieża o okrągłym rzucie była bardzo wytrzymała konstrukcyjnie i sztywna (struktura była taka sama w dowolnym przekroju, nie było słabszych i silniejszych punktów jak w wypadku czworoboku czy wieloboku), kolista forma likwidowała martwe pola w prowadzeniu obserwacji oraz w obronie (we wszystkich kierunkach widok był tak samo dogodny), a do tego powierzchnia murów pozbawiona była kantów, narożników, które łatwo byłoby trafić z artylerii bezprochowej (np. katapult) i nadwerężyć (pociski często ześlizgiwały się po obłej płaszczyźnie nie czyniąc szkody budowli).

Charakterystyczną cechą zarówno mieszkalno–obronnych donżonów, jak i ściśle obronnych stołpów było położenie wejścia do wnętrza na znacznej wysokości, nieraz dochodzącej do kilkunastu metrów ponad poziomem dziedzińca. Do niewielkich przeważnie otworów drzwiowych prowadziły schody z nietrwałego budulca, drewna, które w razie potrzeby można było usunąć bądź spalić – wówczas wieża była uniezależniona od innych elementów warowni, co dawało szansę na stawianie dalszego oporu, nawet po zajęciu reszty obiektów przez wroga.

Przykłady

Przykłady stołpów w Polsce znajdują się w Będzinie, Kazimierzu Dolnym (wieża okragła), Czchowie, Rytrze, Olsztynie koło Częstochowy, Smoleniu, Lublinie, Iłży, Wleniu, Kruszwicy (Mysia Wieża), Prudniku (Wieża Woka), na zamku Chojnik i w Opolu (Wieża Piastowska).

Zobacz też

• Wieża w Stołpiu
• baszta
• mur obronny
• zamek
• architektura średniowiecza

Bibliografia

• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 39. ISBN 83-85001-89-1.