Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8
Julo (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
51 999 edycji
-martwe linki, WP:SK+mSK+mSI+Bn, przeniesienie refów na koniec, drobne techniczne
Linia 1: Linia 1:
{{Obóz infobox
{{Obóz infobox
| nazwa = Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem
|nazwa = Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem
| nazwa oficjalna = SS-Sonderkommando Kulmhof
|nazwa oficjalna = SS-Sonderkommando Kulmhof
| obóz nadrzędny =
|obóz nadrzędny =
| nr rej. zabytku =
|nr rej. zabytku =
| data rejestracji =
|data rejestracji =
| rejestr =
|rejestr =
| grafika = LasRzuchowski4.jpg
|grafika = LasRzuchowski4.jpg
| opis grafiki = Miejsce grobów masowych
|opis grafiki = Miejsce grobów masowych
| typ = [[obóz zagłady]]
|typ = [[obóz zagłady]]
| odpowiedzialny = {{Państwo|III Rzesza}}
|odpowiedzialny = {{Państwo|III Rzesza}}
| rozpoczęcie działalności = jesień 1941
|rozpoczęcie działalności = jesień 1941
| zakończenie działalności = styczeń 1945
|zakończenie działalności = styczeń 1945
| terytorium = [[II Rzeczpospolita|Polska]] [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|pod okupacją niemiecką]] ([[Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę|terytorium anektowane przez III Rzeszę]] – [[Kraj Warty]])
|terytorium = [[II Rzeczpospolita|Polska]] [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|pod okupacją niemiecką]] ([[Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę|terytorium anektowane przez III Rzeszę]] – [[Kraj Warty]])
| miejsce = [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno]]
|miejsce = [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno]]
| pierwotne przeznaczenie =
|pierwotne przeznaczenie =
| powierzchnia =
|powierzchnia =
| komory gazowe =
|komory gazowe =
| liczba podobozów =
|liczba podobozów =
| liczba więźniów =
|liczba więźniów =
| narodowość więźniów = [[Żydzi]], [[Romowie]], [[Polacy]]
|narodowość więźniów = [[Żydzi]], [[Romowie]], [[Polacy]]
| liczba ofiar = ~ 180 tysięcy
|liczba ofiar = ~ 180 tysięcy
| liczebność personelu = 120–130 [[Schutzstaffel|SS]]-manów
|liczebność personelu = 120–130 [[Schutzstaffel|SS]]-manów
| komendanci = [[Herbert Lange]] (1940 – marzec 1942) i [[Hans Johann Bothmann]] (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą [[Walter Piller]]
|komendanci = [[Herbert Lange]] (1940 – marzec 1942) i [[Hans Johann Bothmann]] (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą [[Walter Piller]]
| wyzwoliciel = [[Armia Czerwona]]
|wyzwoliciel = [[Armia Czerwona]]
| data wyzwolenia = 18 stycznia 1945
|data wyzwolenia = 18 stycznia 1945
| upamiętnienie = [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem]]
|upamiętnienie = [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem]]
| kod mapy = Niemcy
|kod mapy = Niemcy
| wariant mapy = III Rzesza
|wariant mapy = III Rzesza
| współrzędne = 52°09'14.3"N 18°43'22.7"E
|współrzędne = 52°09′14.3″N 18°43′22.7″E
| commons = Category:Chelmno extermination camp
|commons = Category:Chelmno extermination camp
| www =
|www =
}}
}}
[[Plik:Kulmhof Forest-2005-06-24-1.JPG|thumb|Polana w lesie rzuchowskim z masowymi grobami i miejscem po krematoriach (widok z czerwca 2005 z widocznymi śladami odkrywek z lat 2003–2004)]]
[[Plik:Kulmhof Forest-2005-06-24-1.JPG|thumb|Polana w lesie rzuchowskim z masowymi grobami i miejscem po krematoriach (widok z czerwca 2005 z widocznymi śladami odkrywek z lat 2003–2004)]]
Linia 37: Linia 37:
[[Plik:Plan du camp chelmno.png|thumb|Plan obozu]]
[[Plik:Plan du camp chelmno.png|thumb|Plan obozu]]
[[Plik:Chateau à chelmno.png|thumb|Plan pałacu w Chełmnie]]
[[Plik:Chateau à chelmno.png|thumb|Plan pałacu w Chełmnie]]
'''Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem''' (niem. '''''SS-Sonderkommando Kulmhof'''''<ref>{{Cytuj stronę | nazwisko = | imię = | tytuł = Obóz zagłady Chełmno nad Nerem (''SS Sonderkommando Kulmhof'') | url = http://www.truthaboutcamps.eu/mapa-obozow-zaglady/oboz-zaglady-chelmno-nad-nerem-ss-sonderkommando-kulmhof | opublikowany = truthaboutcamps.eu | data = | data dostępu = 2014-05-19}}</ref>) – niemiecki [[Obozy niemieckie (1933–1945)|nazistowski ośrodek zagłady Żydów]] założony przez Niemców we wsi [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno nad Nerem]] (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943 oraz krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z [[Kraj Warty|Kraju Warty]] oraz więźniów [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]].
'''Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem''' (niem. '''''SS-Sonderkommando Kulmhof'''''{{r|truth}}) – niemiecki [[Obozy niemieckie (1933–1945)|nazistowski ośrodek zagłady Żydów]] założony przez Niemców we wsi [[Chełmno (powiat kolski)|Chełmno nad Nerem]] (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943 oraz krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z [[Kraj Warty|Kraju Warty]] oraz więźniów [[Litzmannstadt Ghetto|łódzkiego getta]].


== Historia obozu ==
== Historia obozu ==
Linia 49: Linia 49:
Obóz – uruchomiony ponownie w 1944 roku, w ramach przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] – przestał ostatecznie istnieć 17 stycznia 1945 roku, w przeddzień wkroczenia wojsk radzieckich.
Obóz – uruchomiony ponownie w 1944 roku, w ramach przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] – przestał ostatecznie istnieć 17 stycznia 1945 roku, w przeddzień wkroczenia wojsk radzieckich.


Komendantami obozu byli: [[Herbert Lange]] (1940 – marzec 1942) i [[Hans Johann Bothmann]] (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą m.in. [[Walter Piller]]. W obozie pracowało stale około 120–130 [[Schutzstaffel|SS]]-manów. W różnych okresach do procesu eksterminacji wykorzystywano również Polaków<ref>Piotr Litka, Michał Olszewski: [http://tygodnik.onet.pl/1,57863,druk.html ''Żółte'', „Tygodnik Powszechny” 16 stycznia 2011].</ref>.
Komendantami obozu byli: [[Herbert Lange]] (1940 – marzec 1942) i [[Hans Johann Bothmann]] (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą m.in. [[Walter Piller]]. W obozie pracowało stale około 120–130 [[Schutzstaffel|SS]]-manów. W różnych okresach do procesu eksterminacji wykorzystywano również Polaków{{r|PL,MO}}.


2 lub 3 lutego 1942 za próbę poinformowania międzynarodowej opinii publicznej o istnieniu i działalności obozu, został zamordowany przedwojenny sekretarz [[Gmina Chełmno (województwo poznańskie)|gminy Chełmno]] – [[Stanisław Kaszyński]] (chciał poinformować listownie [[Międzynarodowy Czerwony Krzyż]] w [[Szwajcaria|Szwajcarii]])<ref>{{Cytuj stronę | url = https://chelmno-muzeum.eu/images/Publikacje/Chelmno_Kaszynski-folder_PL.pdf | tytuł = ''Stanisław Kaszyński. Cichy bohater z Chełmna nad Nerem'' | opublikowany = chelmno-muzeum.eu | autor = Bartłomiej Grzanka| język = pl | data dostępu = 2020-02-02}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.gminadabie.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=283&menu=301&strona=1 | tytuł = ''Stanisław Kaszyński'' | opublikowany = minadabie.pl | język = pl | data dostępu = 2020-02-02}}</ref>.
2 lub 3 lutego 1942 za próbę poinformowania międzynarodowej opinii publicznej o istnieniu i działalności obozu, został zamordowany przedwojenny sekretarz [[Gmina Chełmno (województwo poznańskie)|gminy Chełmno]] – [[Stanisław Kaszyński]] (chciał poinformować listownie [[Międzynarodowy Czerwony Krzyż]] w [[Szwajcaria|Szwajcarii]]){{r|muz-pub|gmD}}.


== Więźniowie i ofiary ==
== Więźniowie i ofiary ==
===Ofiary gazu spalinowego===
=== Ofiary gazu spalinowego ===
Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast w ruchomych komorach gazowych, mniejsze grupy więźniów były także rozstrzeliwane. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z ''Kraju Warty''. Znane są przypadki transportów, m.in. Romskich (z tzw. obozu cygańskiego w getcie łódzkim (15–16 grudnia następnie 29–30 grudnia 1941 r. oraz 5–9 stycznia i 16 stycznia 1942 r.), które dzieliły los Żydów. W tym nowym niemieckim okręgu administracyjnym, w ramach rozszerzonej na okupowane tereny Polski akcji eksterminacyjnej T4 (przymusowa, objęta rygorem tajności, eutanazja chorych), zamordowano niepełnosprawnych psychicznie pacjentów (ze szpitali w Gnieźnie „Dziekanka”, Owińskach, Kościanie, Łodzi i Warty) oraz niepełnosprawnych i chorych z zakładów dla ubogich (ze Śremu). Akcjami tymi sterował ''[[Obersturmführer|SS-Obersturmführer]]'' Herbert Lange. Udokumentowano też przypadki mordowania polskich i radzieckich jeńców wojennych. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się zupełnie nieprawdopodobna liczba 1,3 mln. Większość badaczy przyjmuje liczby w granicach 150‒250 tys. ofiar, w większości [[Żydzi|Żydów]] z [[Kraj Warty|Kraju Warty]]. Zamordowano też ok. 4300 [[Romowie|Romów]] i [[Sinti]]ch z [[Burgenland]]u (osadzonych przejściowo w obozie na terenie [[Getto|getta]] w [[Łódź|Łodzi]]), jak i niebędących Żydami Polaków, w tym księży i zakonnic, a także grupy [[Dzieci Zamojszczyzny|dzieci z Zamojszczyzny]] oraz czeskiej wsi [[Lidice]].
Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast w ruchomych komorach gazowych, mniejsze grupy więźniów były także rozstrzeliwane. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z ''Kraju Warty''. Znane są przypadki transportów, m.in. Romskich (<!-- SPRAWDŹ TO MIEJSCE! (NIESPAROWANE NAWIASY OKRĄGŁE) -->z tzw. obozu cygańskiego w getcie łódzkim (15–16 grudnia następnie 29–30 grudnia 1941 r. oraz 5–9 stycznia i 16 stycznia 1942 r.), które dzieliły los Żydów. W tym nowym niemieckim okręgu administracyjnym, w ramach rozszerzonej na okupowane tereny Polski akcji eksterminacyjnej T4 (przymusowa, objęta rygorem tajności, eutanazja chorych), zamordowano niepełnosprawnych psychicznie pacjentów (ze szpitali w Gnieźnie „Dziekanka”, Owińskach, Kościanie, Łodzi i Warty) oraz niepełnosprawnych i chorych z zakładów dla ubogich (ze Śremu). Akcjami tymi sterował ''[[Obersturmführer|SS-Obersturmführer]]'' Herbert Lange. Udokumentowano też przypadki mordowania polskich i radzieckich jeńców wojennych. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się zupełnie nieprawdopodobna liczba 1,3 mln. Większość badaczy przyjmuje liczby w granicach 150–250 tys. ofiar, w większości [[Żydzi|Żydów]] z [[Kraj Warty|Kraju Warty]]. Zamordowano też ok. 4300 [[Romowie|Romów]] i [[Sinti]]ch z [[Burgenland]]u (osadzonych przejściowo w obozie na terenie [[Getto|getta]] w [[Łódź|Łodzi]]), jak i niebędących Żydami Polaków, w tym księży i zakonnic, a także grupy [[Dzieci Zamojszczyzny|dzieci z Zamojszczyzny]] oraz czeskiej wsi [[Lidice]].


===Waldkommando===
=== Waldkommando ===
Niektórzy silni mężczyźni z transportów nie trafiali od razu do komór gazowych, tylko byli kierowani do [[Komando (II wojna światowa)|komanda]] grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów pozostawał przy życiu dłużej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych uchybieniach, niejednokrotnie popełniali samobójstwo na trupach.
Niektórzy silni mężczyźni z transportów nie trafiali od razu do komór gazowych, tylko byli kierowani do [[Komando (II wojna światowa)|komanda]] grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów pozostawał przy życiu dłużej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych uchybieniach, niejednokrotnie popełniali samobójstwo na trupach.

===Hauskommando===
=== Hauskommando ===
[[Komando (II wojna światowa)|Komando]] pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowało w dużym pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów należących do ostatnio zagazowanych ludzi. Członkowie komanda nocowali w pałacowej piwnicy. Co pewien czas byli mordowani gazem, a na ich miejsce typowano kolejnych mężczyzn z następnych transportów. W ten sposób zacierano ślady i usuwano świadków zbrodni.
[[Komando (II wojna światowa)|Komando]] pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowało w dużym pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów należących do ostatnio zagazowanych ludzi. Członkowie komanda nocowali w pałacowej piwnicy. Co pewien czas byli mordowani gazem, a na ich miejsce typowano kolejnych mężczyzn z następnych transportów. W ten sposób zacierano ślady i usuwano świadków zbrodni.


Linia 67: Linia 68:
</gallery>
</gallery>


===Dzieci z Zamojszczyzny i z Czech===
=== Dzieci z Zamojszczyzny i z Czech ===
Istnieją świadectwa okolicznej ludności o transportach dzieci z Zamojszczyzny, trafiających do Kulmhof z olbrzymiej [[Aktion Zamość|akcji eksterminacyjno-wysiedleńczej]] przeprowadzanej na [[Zamojszczyzna|Zamojszczyźnie]]. Niestety świadectwa te są skąpe w informacje i nie zawsze pokrywają się w szczegółach. Także transporty z dziećmi wysiedlonymi z czeskich Lidic, uznanymi za nieprzydatne do germanizacji (prócz ośmiu wyselekcjonowanych w Łodzi z osiemdziesięciu), trafiły w okolice Chełmna n. Nerem – zapewne właśnie do Kulmhof. Istnieją również relacje o mordowaniu księży i zakonnic katolickich. Potwierdzają to badania archeologiczne, w których pozyskano sporą liczbę krzyżyków i medalików.
Istnieją świadectwa okolicznej ludności o transportach dzieci z Zamojszczyzny, trafiających do Kulmhof z olbrzymiej [[Aktion Zamość|akcji eksterminacyjno-wysiedleńczej]] przeprowadzanej na [[Zamojszczyzna|Zamojszczyźnie]]. Niestety świadectwa te są skąpe w informacje i nie zawsze pokrywają się w szczegółach. Także transporty z dziećmi wysiedlonymi z czeskich Lidic, uznanymi za nieprzydatne do germanizacji (prócz ośmiu wyselekcjonowanych w Łodzi z osiemdziesięciu), trafiły w okolice Chełmna n. Nerem – zapewne właśnie do Kulmhof. Istnieją również relacje o mordowaniu księży i zakonnic katolickich. Potwierdzają to badania archeologiczne, w których pozyskano sporą liczbę krzyżyków i medalików.

===Ucieczki===
=== Ucieczki ===
Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z Kulmhof, ale dzięki tym, którzy tego dokonali, dokładnie wiadomo jak przebiegał proces eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do liczby osób, które uciekły z obozu. Na pewno byli to: Szlomo Fajner<ref>{{Cytuj |tytuł = Pamięć Polski/ Memory of Poland/ Mémoire de la Pologne |data = 2009-01-08 |data dostępu = 2021-05-02 |opublikowany = archiwa.gov.pl |url = http://www.archiwa.gov.pl/memory/sub_ringelblum/index.php?va_lang=pl&fileid=001_3 |archiwum = https://web.archive.org/web/20090108040408/http://www.archiwa.gov.pl/memory/sub_ringelblum/index.php?va_lang=pl&fileid=001_3}}</ref> (lub Bajler<ref>{{Cytuj |autor = Samuel D. Kassow |tytuł = Who Will Write Our History?: Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw Ghetto |data = 2011-05-18 |data dostępu = 2021-05-02 |isbn = 978-0-307-79375-1 |wydawca = Knopf Doubleday Publishing Group |url = https://books.google.pl/books?id=5E1QCYow9YsC&pg=PA456&lpg=PA456&dq=szlomo+fajner&source=bl&ots=1V1ovV1_su&sig=ACfU3U20cf6rl0QOjrIsN_zNrMz8DbR3_A&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjp_LaWyqvwAhUMhf0HHSkGCf4Q6AEwEXoECAQQAw#v=onepage&q=szlomo%20fajner&f=false |język = en}}</ref>), znany z przekazanej do Archiwum Ringelbluma relacji pod nazwiskiem Szlomo Grojnowski vel Grojanowski (zapewne nazwisko fałszywe, pod którym po ucieczce przedostał się do Warszawy), [[Mordechaj Podchlebnik]], [[Szymon Srebrnik]] i [[Mordechaj Żurawski|Mordka Żurawski]]. Trzej ostatni niedługo po zakończeniu okupacji złożyli przed prokuratorami zeznania. Na podstawie osobistego spotkania z M.&nbsp;Podchlebnikiem powstał esej [[Zofia Nałkowska|Zofii Nałkowskiej]] opublikowany w zbiorze pt. ''Medaliony'' (''Człowiek jest mocny'').
Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z Kulmhof, ale dzięki tym, którzy tego dokonali, dokładnie wiadomo jak przebiegał proces eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do liczby osób, które uciekły z obozu. Na pewno byli to: Szlomo Fajner{{r|archi}} (lub Bajler{{r|SK}}), znany z przekazanej do Archiwum Ringelbluma relacji pod nazwiskiem Szlomo Grojnowski vel Grojanowski (zapewne nazwisko fałszywe, pod którym po ucieczce przedostał się do Warszawy), [[Mordechaj Podchlebnik]], [[Szymon Srebrnik]] i [[Mordechaj Żurawski|Mordka Żurawski]]. Trzej ostatni niedługo po zakończeniu okupacji złożyli przed prokuratorami zeznania. Na podstawie osobistego spotkania z M.&nbsp;Podchlebnikiem powstał esej [[Zofia Nałkowska|Zofii Nałkowskiej]] opublikowany w zbiorze pt. ''Medaliony'' (''Człowiek jest mocny'').


== Komory gazowe ==
== Komory gazowe ==
{{główny artykuł|Mobilna komora gazowa}}
{{główny artykuł|Mobilna komora gazowa}}
[[Plik:Chelmno Gas Van.jpg|thumb|Jeden z samochodów-ciężarówek marki [[Magirus-Deutz]] odnaleziony w Kole w 1945 roku. Podobne samochody przystosowano do gazowania więźniów [[Spaliny|spalinami]].]]
[[Plik:Chelmno Gas Van.jpg|thumb|Jeden z samochodów-ciężarówek marki [[Magirus-Deutz]] odnaleziony w Kole w 1945 roku. Podobne samochody przystosowano do gazowania więźniów [[Spaliny|spalinami]].]]
Stosowano dwa typy ciężarówek – o długości 5,8 m i 4,5 m, obydwie o szerokości 2,5 m i wysokości 1,7 m. Większa mieściła 130–150 osób, mniejsza 80–100. Ciężarówki dostarczono na przełomie listopada i grudnia 1941, pierwsza egzekucja miała miejsce 8 grudnia. Początkowo przerabiano ciężarówki wyprodukowane przez firmy Dodge, Mercedes i Saurer, natomiast w 1942 firma Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH (Willi Walter Strasse 32–38; obecnie Karl-Marx-Straße 259/263, Berlin-Neukölln) dostarczyła ok. 30 ciężarówek z komorami gazowymi<ref>[http://www.chgs.umn.edu/museum/exhibitions/horseman/lastOuting.html The Last Family Outing].</ref><ref>[http://www.deathcamps.org/gas_chambers/gas_chambers_vans_de.html Gaswagen].</ref>.
Stosowano dwa typy ciężarówek – o długości 5,8 m i 4,5 m, obydwie o szerokości 2,5 m i wysokości 1,7 m. Większa mieściła 130–150 osób, mniejsza 80–100. Ciężarówki dostarczono na przełomie listopada i grudnia 1941, pierwsza egzekucja miała miejsce 8 grudnia. Początkowo przerabiano ciężarówki wyprodukowane przez firmy Dodge, Mercedes i Saurer, natomiast w 1942 firma Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH (Willi Walter Strasse 32–38; obecnie Karl-Marx-Straße 259/263, Berlin-Neukölln) dostarczyła ok. 30 ciężarówek z komorami gazowymi{{r|chgs|dthcps}}.


== Dzieje powojenne ==
== Dzieje powojenne ==
===Odpowiedzialność karna sprawców===
=== Odpowiedzialność karna sprawców ===
Po wojnie udało się ustalić personalia 70 członków załogi [[Schutzstaffel|SS]] z Kulmhof. Wśród nich 14 zostało osądzonych i w większości skazanych na niewielkie kary w zawieszeniu. Zastępca komendanta obozu [[Walter Piller]] w 1949 został skazany przez sąd w Łodzi na karę śmierci, wyrok wykonano. [[Hans Johann Bothmann]] popełnił samobójstwo w niewoli brytyjskiej, zaś [[Herbert Lange]] zginął w 1945 podczas obrony Berlina.
Po wojnie udało się ustalić personalia 70 członków załogi [[Schutzstaffel|SS]] z Kulmhof. Wśród nich 14 zostało osądzonych i w większości skazanych na niewielkie kary w zawieszeniu. Zastępca komendanta obozu [[Walter Piller]] w 1949 został skazany przez sąd w Łodzi na karę śmierci, wyrok wykonano. [[Hans Johann Bothmann]] popełnił samobójstwo w niewoli brytyjskiej, zaś [[Herbert Lange]] zginął w 1945 podczas obrony Berlina.


W lipcu 2001 sąd w [[Konin]]ie skazał 78-letniego Henryka Manię na osiem lat pozbawienia wolności za to, że od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 w obozie zagłady Kulmhof pomagał hitlerowcom w [[Ludobójstwo|eksterminacji ludności]]. Był to pierwszy proces związany ze sprawą, skierowaną do sądu przez [[Instytut Pamięci Narodowej|IPN]] i jednocześnie pierwszy od 1973 proces w sprawie zbrodni [[Ludobójstwo|ludobójstwa]].
W lipcu 2001 sąd w [[Konin]]ie skazał 78-letniego Henryka Manię na osiem lat pozbawienia wolności za to, że od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 w obozie zagłady Kulmhof pomagał hitlerowcom w [[Ludobójstwo|eksterminacji ludności]]. Był to pierwszy proces związany ze sprawą, skierowaną do sądu przez [[Instytut Pamięci Narodowej|IPN]] i jednocześnie pierwszy od 1973 proces w sprawie zbrodni [[Ludobójstwo|ludobójstwa]].


===Tereny obozowe, pomnik i muzeum===
=== Tereny obozowe, pomnik i muzeum ===
Na terenie obozu powstał pomnik (1964) oraz [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem|niewielkie muzeum]], które otwarto 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych. Pomnik reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: ''Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945''. Odtworzono również zarys [[fundament]]ów [[krematorium]] odsłonięty w czasie wykopalisk.
Na terenie obozu powstał pomnik (1964) oraz [[Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem|niewielkie muzeum]], które otwarto 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych. Pomnik reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: ''Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945''. Odtworzono również zarys [[fundament]]ów [[krematorium]] odsłonięty w czasie wykopalisk.


Linia 99: Linia 101:


== Przypisy ==
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
{{Przypisy|
<ref name="archi">{{cytuj|tytuł=Pamięć Polski/ Memory of Poland/ Mémoire de la Pologne|data=2009-01-08|data dostępu=2021-05-02|opublikowany=archiwa.gov.pl|url=http://www.archiwa.gov.pl/memory/sub_ringelblum/index.php?va_lang=pl&fileid=001_3|archiwum=https://web.archive.org/web/20090108040408/http://www.archiwa.gov.pl/memory/sub_ringelblum/index.php?va_lang=pl&fileid=001_3}}</ref>
<ref name="chgs">[http://www.chgs.umn.edu/museum/exhibitions/horseman/lastOuting.html The Last Family Outing].</ref>
<ref name="dthcps">[http://www.deathcamps.org/gas_chambers/gas_chambers_vans_de.html Gaswagen].</ref>
<ref name="gmD">{{cytuj stronę|url=https://web.archive.org/web/20210310051619/http://www.gminadabie.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=283&menu=301&strona=1|tytuł=''Stanisław Kaszyński''|opublikowany=gminadabie.pl|język=pl|data dostępu=2020-02-02}}</ref>
<ref name="muz-pub">{{cytuj stronę|url=https://chelmno-muzeum.eu/images/Publikacje/Chelmno_Kaszynski-folder_PL.pdf|tytuł=''Stanisław Kaszyński. Cichy bohater z Chełmna nad Nerem''|autor=Bartłomiej Grzanka|opublikowany=chelmno-muzeum.eu|język=pl|data dostępu=2020-02-02}}</ref>
<ref name="PL,MO">Piotr Litka, Michał Olszewski: [http://tygodnik.onet.pl/1,57863,druk.html ''Żółte'', „Tygodnik Powszechny” 16 stycznia 2011].</ref>
<ref name="SK">{{cytuj|autor=Samuel D. Kassow|tytuł=Who Will Write Our History?: Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw Ghetto|data=2011-05-18|data dostępu=2021-05-02|isbn=978-0-307-79375-1|wydawca=Knopf Doubleday Publishing Group|url=https://books.google.pl/books?id=5E1QCYow9YsC&pg=PA456&lpg=PA456&dq=szlomo+fajner&source=bl&ots=1V1ovV1_su&sig=ACfU3U20cf6rl0QOjrIsN_zNrMz8DbR3_A&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjp_LaWyqvwAhUMhf0HHSkGCf4Q6AEwEXoECAQQAw#v=onepage&q=szlomo%20fajner&f=false|język=en}}</ref>
<ref name="truth">{{cytuj stronę|url=https://truthaboutcamps.eu/th/|tytuł=Najważniejsze niemieckie obozy koncentracyjne i niemieckie obozy śmierci w granicach tzw. Wielkich Niemiec w latach 1941–1944|nazwisko=|imię=|opublikowany=truthaboutcamps.eu|data dostępu=2021-08-03}}</ref>
}}


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
Linia 105: Linia 116:
* Zofia Nałkowska, ''Medaliony'', [wiele wydań, I wyd. w 1946 r.]; esej „Człowiek jest mocny” <small>(na podstawie relacji jednego z nielicznych więźniów, któremu udało się uciec z Kulmhofu – Mordechaja Podchlebnika)</small>.
* Zofia Nałkowska, ''Medaliony'', [wiele wydań, I wyd. w 1946 r.]; esej „Człowiek jest mocny” <small>(na podstawie relacji jednego z nielicznych więźniów, któremu udało się uciec z Kulmhofu – Mordechaja Podchlebnika)</small>.
* Edward Serwański, ''Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.'', Poznań 1964.
* Edward Serwański, ''Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem.'', Poznań 1964.
* Andrzej Czerkawski, Marek Dunin-Wąsowicz, ''Chełmno nad Nerem'', Wyd. 1: Warszawa 1967, Wyd. 2: Warszawa 1969 <small>(folder wyd. przez Wydaw. "Sport i Turystyka")</small>.
* Andrzej Czerkawski, Marek Dunin-Wąsowicz, ''Chełmno nad Nerem'', Wyd. 1: Warszawa 1967, Wyd. 2: Warszawa 1969 <small>(folder wyd. przez Wyd. „Sport i Turystyka”)</small>.
* [[Kazimierz Kąkol]], ''Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|NRF]] (1959–1969)'', Warszawa 1970, s. 94–97.
* [[Kazimierz Kąkol]], ''Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|NRF]] (1959–1969)'', Warszawa 1970, s. 94–97.
* Janusz Gulczyński, ''Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem'' [przewodnik muzealny]. [[Muzeum Okręgowe w Koninie]]. Konin 1991.
* Janusz Gulczyński, ''Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem'' [przewodnik muzealny]. [[Muzeum Okręgowe w Koninie]]. Konin 1991.
Linia 113: Linia 124:
* K.M. Pospieszlski, ''Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem'', [w:] „[[Przegląd Zachodni]]”, 1962, nr 3, s. 93–95.
* K.M. Pospieszlski, ''Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem'', [w:] „[[Przegląd Zachodni]]”, 1962, nr 3, s. 93–95.
* Ruta Sakowska, ''Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc'', [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), s. 135–139.
* Ruta Sakowska, ''Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc'', [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), s. 135–139.
* Partick Montague, ''Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady''. Tytuł oryginalny: ''Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler's First Death Camp''. tłum. Gałązka, S. Tomasz. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. 416 stron.
* Partick Montague, ''Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady''. Tytuł oryginalny: ''Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler’s First Death Camp''. tłum. Gałązka, S. Tomasz. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. 416 stron.


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
* http://www.chelmno-muzeum.eu/
* [http://www.chelmno-muzeum.eu/ Muzeum Martyrologiczne Żabikowo]
* http://www.zabikowo.eu/chelmno/
* [http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno.html Obóz zagłady Kulmhof]
* [http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno.html Obóz zagłady Kulmhof]
* [https://web.archive.org/web/20070926225912/http://www.ipn.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=11&id=2346&search=89130 Akt oskarżenia przeciwko Henrykowi M.] (Internet Archive)
* [https://web.archive.org/web/20070926225912/http://www.ipn.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=11&id=2346&search=89130 Akt oskarżenia przeciwko Henrykowi M.] (Internet Archive)
Linia 124: Linia 134:
* https://books.google.ca/books?id=02ABWyc_Ks0C&pg=PA206&dq=%22a+gas+van+broken+down+on+the+highway%22&hl=en&sa=X&ei=G1yUUcLRBajDiwKxtIGICA#v=onepage&q=%22a%20gas%20van%20broken%20down%20on%20the%20highway%22&f=false
* https://books.google.ca/books?id=02ABWyc_Ks0C&pg=PA206&dq=%22a+gas+van+broken+down+on+the+highway%22&hl=en&sa=X&ei=G1yUUcLRBajDiwKxtIGICA#v=onepage&q=%22a%20gas%20van%20broken%20down%20on%20the%20highway%22&f=false
* http://www.deathcamps.org/occupation/herbert%20lange_de.html
* http://www.deathcamps.org/occupation/herbert%20lange_de.html
* [https://www.jhi.pl/blog/2018-02-26-swiadectwo-przymusowego-grabarza-grojnowskiego-jakuba ''Świadectwo przymusowego grabarza Grojnowskiego Jakuba. Pierwsza relacja z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.'']
* [https://web.archive.org/web/20200411201414/https://www.jhi.pl/blog/2018-02-26-swiadectwo-przymusowego-grabarza-grojnowskiego-jakuba ''Świadectwo przymusowego grabarza Grojnowskiego Jakuba. Pierwsza relacja z obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.'']
{{Kontrola autorytatywna}}
{{Kontrola autorytatywna}}


Wersja z 15:39, 3 sie 2021

Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem
SS-Sonderkommando Kulmhof
Ilustracja
Miejsce grobów masowych
Typ

obóz zagłady

Odpowiedzialny

 III Rzesza

Rozpoczęcie działalności

jesień 1941

Zakończenie działalności

styczeń 1945

Terytorium

Polska pod okupacją niemiecką (terytorium anektowane przez III Rzeszę – Kraj Warty)

Miejsce

Chełmno

Narodowość więźniów

Żydzi, Romowie, Polacy

Liczba ofiar

~ 180 tysięcy

Liczebność personelu

120–130 SS-manów

Komendanci

Herbert Lange (1940 – marzec 1942) i Hans Johann Bothmann (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą Walter Piller

Wyzwolony przez

Armia Czerwona

 

18 stycznia 1945

Upamiętnienie

Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem

Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej
Mapa konturowa Rzeszy Niemieckiej, po prawej znajduje się punkt z opisem „Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem”
Ziemia52°09′14,3″N 18°43′22,7″E/52,153972 18,722972
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Polana w lesie rzuchowskim z masowymi grobami i miejscem po krematoriach (widok z czerwca 2005 z widocznymi śladami odkrywek z lat 2003–2004)
Dzieci z getta łódzkiego podczas deportacji do obozu
Powiercie (linia kolejki wąskotorowej), przesiadka w drodze do miejsca zagłady w Kulmhof am Nehr (prawdopodobnie grupa łódzkich Żydów; ok. 1942)
Plan obozu
Plan pałacu w Chełmnie

Ośrodek zagłady Chełmno nad Nerem (niem. SS-Sonderkommando Kulmhof[1]) – niemiecki nazistowski ośrodek zagłady Żydów założony przez Niemców we wsi Chełmno nad Nerem (niem. Kulmhof am Nehr). Funkcjonował od jesieni 1941 roku do kwietnia 1943 oraz krótko w 1944 roku. Główne miejsce masowej zagłady ludności żydowskiej z Kraju Warty oraz więźniów łódzkiego getta.

Historia obozu

Kulmhof był przede wszystkim ośrodkiem zagłady ludności żydowskiej z wcielonego do III Rzeszy „Kraju Warty”, ale zgładzono tu również jednorazowo ok. 5000 Romów i Sintich, przywiezionych z obozu urządzonego dla nich na obszarze łódzkiego getta (na przełomie 1941/1942).

Kulmhof utworzono jeszcze przed konferencją z Wannsee (20 stycznia 1942), na której w ścisłym gronie niemieckich prominentów hitlerowskiej służby państwowej, pod przewodnictwem Reinharda Heydricha formalnie podjęto decyzję o eksterminacji ludności żydowskiej. Istnienie obozu jest zatem niezbitym dowodem na to, że niemiecka koncepcja fizycznej zagłady Żydów była dużo wcześniej wpisana w wizję polityki nazistowskiej. Konferencja w Wannsee tylko zainicjowała uruchomienie na szeroką skalę machiny, której próby były wykonywane zawczasu. Decyzja o eksterminacji Żydów z Kraju Warty zapadła prawdopodobnie już w połowie roku 1941.

Podobnie do obozów zagłady w Bełżcu lub Treblince o lokalizacji zdecydowało położenie: infrastruktura transportowa oraz oddalenie zalesionych terenów od skupisk ludzkich. Obóz utworzono wyjątkowo szybko. Zagospodarowano istniejący pałac otoczony parkiem, wysiedlono okoliczną ludność i przejęto budynki mogące służyć celom obozowym (plebanię, remizę itp.).

Transporty przybywały już od grudnia 1941, ofiary mordowano przez zagazowanie spalinami w ciężarówkach. Początkowo ciała grzebano masowo w fosach, które rozkopano latem 1942 roku, aby następnie spalić zwłoki. Utworzono wówczas krematoria do spalania ofiar z kolejnych transportów. 7 kwietnia 1943 zaniechano dalszych mordów w tym miejscu, wysadzono zabudowania (w tym adaptowany dawny pałac) i krematoria. W okresie od kwietnia 1943 do czerwca 1944 obóz był nieczynny. Po przerwie zaczęły znów przybywać transporty z Łodzi. Obóz – uruchomiony ponownie w 1944 roku, w ramach przyspieszenia akcji zagłady przed przybyciem Armii Czerwonej – przestał ostatecznie istnieć 17 stycznia 1945 roku, w przeddzień wkroczenia wojsk radzieckich.

Komendantami obozu byli: Herbert Lange (1940 – marzec 1942) i Hans Johann Bothmann (marzec 1942 – marzec 1943), zastępcą m.in. Walter Piller. W obozie pracowało stale około 120–130 SS-manów. W różnych okresach do procesu eksterminacji wykorzystywano również Polaków[2].

2 lub 3 lutego 1942 za próbę poinformowania międzynarodowej opinii publicznej o istnieniu i działalności obozu, został zamordowany przedwojenny sekretarz gminy Chełmno – Stanisław Kaszyński (chciał poinformować listownie Międzynarodowy Czerwony Krzyż w Szwajcarii)[3][4].

Więźniowie i ofiary

Ofiary gazu spalinowego

Olbrzymią większość ludzi zwiezionych do Kulmhof mordowano natychmiast w ruchomych komorach gazowych, mniejsze grupy więźniów były także rozstrzeliwane. Byli to przede wszystkim Żydzi (dzieci, dorośli, kobiety, starcy) z Kraju Warty. Znane są przypadki transportów, m.in. Romskich (z tzw. obozu cygańskiego w getcie łódzkim (15–16 grudnia następnie 29–30 grudnia 1941 r. oraz 5–9 stycznia i 16 stycznia 1942 r.), które dzieliły los Żydów. W tym nowym niemieckim okręgu administracyjnym, w ramach rozszerzonej na okupowane tereny Polski akcji eksterminacyjnej T4 (przymusowa, objęta rygorem tajności, eutanazja chorych), zamordowano niepełnosprawnych psychicznie pacjentów (ze szpitali w Gnieźnie „Dziekanka”, Owińskach, Kościanie, Łodzi i Warty) oraz niepełnosprawnych i chorych z zakładów dla ubogich (ze Śremu). Akcjami tymi sterował SS-Obersturmführer Herbert Lange. Udokumentowano też przypadki mordowania polskich i radzieckich jeńców wojennych. Liczbę ofiar obozu trudno ustalić. W 1945 roku pojawiała się zupełnie nieprawdopodobna liczba 1,3 mln. Większość badaczy przyjmuje liczby w granicach 150–250 tys. ofiar, w większości Żydów z Kraju Warty. Zamordowano też ok. 4300 Romów i Sintich z Burgenlandu (osadzonych przejściowo w obozie na terenie getta w Łodzi), jak i niebędących Żydami Polaków, w tym księży i zakonnic, a także grupy dzieci z Zamojszczyzny oraz czeskiej wsi Lidice.

Waldkommando

Niektórzy silni mężczyźni z transportów nie trafiali od razu do komór gazowych, tylko byli kierowani do komanda grzebiącego zwłoki ofiar. Była to bardzo ciężka psychicznie praca, wielokroć ludzie ci grzebali własne rodziny, dzieci i najbliższych przyjaciół. Mało kto z tych więźniów pozostawał przy życiu dłużej niż kilkanaście dni. Byli zabijani przy najmniejszych uchybieniach, niejednokrotnie popełniali samobójstwo na trupach.

Hauskommando

Komando pracujące w lżejszych warunkach od poprzedniego, zajmujące się sortowaniem ubrań oraz przedmiotów pozostałych po ofiarach gazowania. Pracowało w dużym pośpiechu, aby kolejny transport nie widział przedmiotów należących do ostatnio zagazowanych ludzi. Członkowie komanda nocowali w pałacowej piwnicy. Co pewien czas byli mordowani gazem, a na ich miejsce typowano kolejnych mężczyzn z następnych transportów. W ten sposób zacierano ślady i usuwano świadków zbrodni.

  • Spichlerz
    Spichlerz
  • Ruiny pałacu
    Ruiny pałacu

Dzieci z Zamojszczyzny i z Czech

Istnieją świadectwa okolicznej ludności o transportach dzieci z Zamojszczyzny, trafiających do Kulmhof z olbrzymiej akcji eksterminacyjno-wysiedleńczej przeprowadzanej na Zamojszczyźnie. Niestety świadectwa te są skąpe w informacje i nie zawsze pokrywają się w szczegółach. Także transporty z dziećmi wysiedlonymi z czeskich Lidic, uznanymi za nieprzydatne do germanizacji (prócz ośmiu wyselekcjonowanych w Łodzi z osiemdziesięciu), trafiły w okolice Chełmna n. Nerem – zapewne właśnie do Kulmhof. Istnieją również relacje o mordowaniu księży i zakonnic katolickich. Potwierdzają to badania archeologiczne, w których pozyskano sporą liczbę krzyżyków i medalików.

Ucieczki

Bardzo niewielu ludziom udało się uciec z Kulmhof, ale dzięki tym, którzy tego dokonali, dokładnie wiadomo jak przebiegał proces eksterminacji. Istnieją rozbieżności co do liczby osób, które uciekły z obozu. Na pewno byli to: Szlomo Fajner[5] (lub Bajler[6]), znany z przekazanej do Archiwum Ringelbluma relacji pod nazwiskiem Szlomo Grojnowski vel Grojanowski (zapewne nazwisko fałszywe, pod którym po ucieczce przedostał się do Warszawy), Mordechaj Podchlebnik, Szymon Srebrnik i Mordka Żurawski. Trzej ostatni niedługo po zakończeniu okupacji złożyli przed prokuratorami zeznania. Na podstawie osobistego spotkania z M. Podchlebnikiem powstał esej Zofii Nałkowskiej opublikowany w zbiorze pt. Medaliony (Człowiek jest mocny).

Komory gazowe

 Główny artykuł: Mobilna komora gazowa.
Jeden z samochodów-ciężarówek marki Magirus-Deutz odnaleziony w Kole w 1945 roku. Podobne samochody przystosowano do gazowania więźniów spalinami.

Stosowano dwa typy ciężarówek – o długości 5,8 m i 4,5 m, obydwie o szerokości 2,5 m i wysokości 1,7 m. Większa mieściła 130–150 osób, mniejsza 80–100. Ciężarówki dostarczono na przełomie listopada i grudnia 1941, pierwsza egzekucja miała miejsce 8 grudnia. Początkowo przerabiano ciężarówki wyprodukowane przez firmy Dodge, Mercedes i Saurer, natomiast w 1942 firma Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH (Willi Walter Strasse 32–38; obecnie Karl-Marx-Straße 259/263, Berlin-Neukölln) dostarczyła ok. 30 ciężarówek z komorami gazowymi[7][8].

Dzieje powojenne

Odpowiedzialność karna sprawców

Po wojnie udało się ustalić personalia 70 członków załogi SS z Kulmhof. Wśród nich 14 zostało osądzonych i w większości skazanych na niewielkie kary w zawieszeniu. Zastępca komendanta obozu Walter Piller w 1949 został skazany przez sąd w Łodzi na karę śmierci, wyrok wykonano. Hans Johann Bothmann popełnił samobójstwo w niewoli brytyjskiej, zaś Herbert Lange zginął w 1945 podczas obrony Berlina.

W lipcu 2001 sąd w Koninie skazał 78-letniego Henryka Manię na osiem lat pozbawienia wolności za to, że od 8 grudnia 1941 do 7 kwietnia 1943 w obozie zagłady Kulmhof pomagał hitlerowcom w eksterminacji ludności. Był to pierwszy proces związany ze sprawą, skierowaną do sądu przez IPN i jednocześnie pierwszy od 1973 proces w sprawie zbrodni ludobójstwa.

Tereny obozowe, pomnik i muzeum

Na terenie obozu powstał pomnik (1964) oraz niewielkie muzeum, które otwarto 17 czerwca 1990 roku. W muzeum udostępniane są nieliczne przedmioty świadczące o dziejach tego terenu oraz kopie relacji i sądowych dokumentów powojennych. Pomnik reprezentuje „ścianę pamięci” z napisem: Pamięci Żydów pomordowanych w Chełmnie 1941–1945. Odtworzono również zarys fundamentów krematorium odsłonięty w czasie wykopalisk.

Na przełomie XX i XXI wieku przeprowadzono badania archeologiczne, które zaowocowały odkryciem kilkunastu stanowisk z zakopanymi przedmiotami należącymi do ofiar (zegarkami, nożyczkami, biżuterią, drobiazgami codziennego użytku). Pełna analiza tego materiału wzbogaci wiedzę o Kulmhof i jego ofiarach.

  • Lapidarium żydowskich nagrobków
    Lapidarium żydowskich nagrobków
  • Pozostałości krematorium
    Pozostałości krematorium
  • Widok z drona na miejsce pamięci w Lesie Rzuchowskim
    Widok z drona na miejsce pamięci w Lesie Rzuchowskim
  • Ściana pamięci w Lesie Rzuchowskim
    Ściana pamięci w Lesie Rzuchowskim
  • Las Rzuchowski, pozostałości po krematorium
    Las Rzuchowski, pozostałości po krematorium
  • Pomnik upamiętniający pomordowanych Żydów w Obozie Zagłady Kulmhof
    Pomnik upamiętniający pomordowanych Żydów w Obozie Zagłady Kulmhof
  • Muzeum w Chełmnie nad Nerem
    Muzeum w Chełmnie nad Nerem

Przypisy

  1. ↑ Najważniejsze niemieckie obozy koncentracyjne i niemieckie obozy śmierci w granicach tzw. Wielkich Niemiec w latach 1941–1944. truthaboutcamps.eu. [dostęp 2021-08-03].
  2. ↑ Piotr Litka, Michał Olszewski: Żółte, „Tygodnik Powszechny” 16 stycznia 2011.
  3. ↑ Bartłomiej Grzanka: Stanisław Kaszyński. Cichy bohater z Chełmna nad Nerem. chelmno-muzeum.eu. [dostęp 2020-02-02]. (pol.).
  4. ↑ Stanisław Kaszyński. gminadabie.pl. [dostęp 2020-02-02]. (pol.).
  5. ↑ Pamięć Polski/ Memory of Poland/ Mémoire de la Pologne [online], archiwa.gov.pl, 8 stycznia 2009 [dostęp 2021-05-02] [zarchiwizowane z adresu 2009-01-08].
  6. ↑ Samuel D. Kassow, Who Will Write Our History?: Rediscovering a Hidden Archive from the Warsaw Ghetto, Knopf Doubleday Publishing Group, 18 maja 2011, ISBN 978-0-307-79375-1 [dostęp 2021-05-02] (ang.).
  7. ↑ The Last Family Outing.
  8. ↑ Gaswagen.

Bibliografia

  • Władysław Bednarz, Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem., Warszawa 1946.
  • Zofia Nałkowska, Medaliony, [wiele wydań, I wyd. w 1946 r.]; esej „Człowiek jest mocny” (na podstawie relacji jednego z nielicznych więźniów, któremu udało się uciec z Kulmhofu – Mordechaja Podchlebnika).
  • Edward Serwański, Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem., Poznań 1964.
  • Andrzej Czerkawski, Marek Dunin-Wąsowicz, Chełmno nad Nerem, Wyd. 1: Warszawa 1967, Wyd. 2: Warszawa 1969 (folder wyd. przez Wyd. „Sport i Turystyka”).
  • Kazimierz Kąkol, Zbrodnia nie ukarana. Ściganie zbrodniarzy hitlerowskich w NRF (1959–1969), Warszawa 1970, s. 94–97.
  • Janusz Gulczyński, Obóz śmierci w Chełmnie nad Nerem [przewodnik muzealny]. Muzeum Okręgowe w Koninie. Konin 1991.
  • Ośrodek zagłady Żydów w Chełmnie nad Nerem w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej., Muzeum Okręgowe w Koninie, 6–7 września 2004.
  • Mówią świadkowie Chełmna, Łódź–Konin 2004, Oficyna Bibliofilów.
  • KrakowskiI Shmuel, Das Todeslager Chełmno Kulmhof, Wallstein 2007.
  • K.M. Pospieszlski, Niemiecki leśniczy o zagładzie Żydów w Chełmnie nad Nerem, [w:] „Przegląd Zachodni”, 1962, nr 3, s. 93–95.
  • Ruta Sakowska, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, [w:] „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1987, nr 2 (142), s. 135–139.
  • Partick Montague, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady. Tytuł oryginalny: Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler’s First Death Camp. tłum. Gałązka, S. Tomasz. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. 416 stron.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Obóz_zagłady_w_Chełmnie_nad_Nerem&oldid=64219744”