Ziemia Eryka Rudego

Mapa Grenlandii. Kolorem niebieskim oraz czerwonymi kreskami wytyczone granice Ziemi Eryka Rudego. Kropkami zaznaczone najważniejsze miejsca, w tym stolica – Myggbukta

Ziemia Eryka Rudego – nazwa terenów lądowych Grenlandii pomiędzy 71°30'N a 75°40'N^1=:6, które od 27 czerwca 1931 roku do 5 kwietnia 1933 roku były zajmowane przez Norwegię podczas sporu norwesko-duńskiego o Grenlandię.

Tło sporu

Pierwszymi europejskimi osadnikami na Grenlandii byli wikingowie z Islandii, którzy przybyli na wyspę w X wieku. W 1261 roku osady wikingów na Islandii i na Grenlandii przyjęły zwierzchnictwo królestwa Norwegii. Kontakt z królestwem zanikł w XV wieku – mieszkańcy osad na Grenlandii stopniowo wymarli. Wskutek najpierw unii kalmarskiej (1397) a potem unii realnej między Danią a Norwegią (1534–1814) ziemie na Grenlandii nie były przedmiotem sporu między Danią a Norwegią. Królestwo Danii i Norwegii rościło sobie prawa do wszystkich norweskich terytoriów zależnych na Islandii, Grenlandii, Wyspach Owczych, Szetlandów i Orkadów. Po nieudanej próbie rekolonizacji ziem Grenlandii w 1605 roku, w 1721 roku norweski pastor luterański Hans Egede (1686–1758) poprowadził duńsko-norweską misję na Grenlandię, by odnaleźć potomków dawnych osadników i przeprowadzić chrystianizację. Nie odnaleziono żadnych europejskich osadników, lecz nawiązano kontakty z Inuitami, z którymi podjęto wymianę handlową i założono faktorię handlową w Godthaab. Przychody z handlu miały finansować misję. Poszukiwaniem osadników, administracją kolonii i handlem z tubylcami zajmowała się prywatna korporacja Bergenkompagniet (duń. Det Bergen Grønlandske Compagnie), której statut ustanowił król Danii i Norwegii i która miała monopol na handel w regionie. Kompania zbankrutowała w 1727 roku, lecz jej działalność uznawana była za podstawę późniejszych roszczeń duńskich. W XVIII w. wobec działalności handlowej na Grenlandii Anglii i Holandii naruszającej duńskie interesy, królestwo Danii i Norwegii ufortyfikowało faktorię w Godthaab. W 1776 roku królestwo wprowadziło monopol państwowy na handel na Grenlandii, odmawiając dostępu zagranicznym rybakom i kupcom aż do 1950 roku.

W 1814 roku, po przegranej wojnie (Dania wspierała Francję w wojnach napoleońskich), na mocy traktatu kilońskiego królestwo Danii i Norwegii musiało oddać Norwegię Szwecji z wyjątkiem Grenlandii, Islandii i Wysp Owczych. Dania utrzymała monopol handlowy, a profity przeznaczono na rozwój Grenlandii. W praktyce działalność duńska ograniczała się do południowego i zachodniego wybrzeża Grenlandii, lecz w Norwegii obawiano się, że w przypadku braku oporu wobec dominacji duńskiej na Grenlandii, duński monopol handlowy zostanie wprowadzony na wschodnim wybrzeżu z negatywnymi konsekwencjami dla operacji norweskich na tym obszarze .

Na przełomie XIX i XX w. nacjonalizm norweski i dążenie Danii do wzmocnienia duńskiego statusu Grenlandii doprowadziły do napięć między nimi. W 1894 roku Dania założyła na wschodnim wybrzeżu osadę handlową Ammassalik i rozszerzyła swój monopol handlowy na wschodnie wybrzeże. Norwescy myśliwi i traperzy zintensyfikowali swoją działalność na północy. Po I wojnie światowej, Dania dążyła do ustanowienia pełnej kontroli nad Grenlandią pod pretekstem ochrony Inuitów.

Po uzyskaniu niepodległości w 1905 roku, Norwegia uważała Grenlandię za posiadłość norweską (od czasów kolonizacji przez Eryka Rudego) i nie uznała roszczenia duńskiego w stosunku do niezamieszkanej ziemi wyspy^1=:0. Zwrócono uwagę, że traktat kiloński uprawnia Duńczyków jedynie do sprawowania władzy nad obszarami wykorzystywanymi komercyjnie, czyli nad zachodnim wybrzeżem. Reszta Grenlandii była, zdaniem Norwegii, Terra nullis, czyli ziemią niczyją . Dania uważała, że „Norwegowie nie potrafią wykazać swoich praw, a oni sami w wystarczającym stopniu wykonali działania w celu spełnienia swoich praw”^1=:1.

W 1919 roku norweski minister spraw zagranicznych Nils Claus Ihlen (1855–1925) oświadczył, że Norwegia nie sprzeciwia się rozszerzeniu duńskich interesów na całą Grenlandię . W 1921 roku Dania wydała oświadczenie, w którym rozszerzyła swój monopol handlowy na całą wyspę . Decyzję tę rząd norweski uznał za naruszającą prawa Norwegii oraz norweskich wielorybników żyjących we wschodniej Grenlandii. W lipcu 1924 roku oba kraje podpisały traktat o Grenlandii Wschodniej stanowiący, że obydwa kraje mają równe prawa do polowania, rybołówstwa, działalności naukowej i tworzenia stacji meteorologicznych w niezamieszkanych częściach Grenlandii Wschodniej^1=:2. Kwestia samego prawa do ziem Grenlandii miała zostać uregulowana później .

Działania na terenie Grenlandii Wschodniej

Zarówno Norwegia jak i Dania podjęły działania na rzecz nabycia praw do wschodniego wybrzeża Grenlandii poprzez organizowanie wypraw badawczych oraz zakładanie stacji meteorologicznych .

Działania norweskie

Adolf Hoel podczas prac na Svalbardzie (1906)

Okupant Ziemi Eryka Rudego, Hallvard Devold

H. Devold wraz z współpracownikami na tle flagi Norwegii

Na początku XX w. odbyła się pierwsza norweska wyprawa zimowa do wschodniej Grenlandii, niedaleko Kulusuk. Kolejne zimowania miały miejsce w 1908 i 1909 roku. W 1923 roku, w zatoce Myggbukta, powstała norweska wielorybnicza stacja radiowa i meteorologiczna – Myggbukta^1=:5. Stacja ta była pierwszą na Grenlandii i została założona dla Instytutu Geofizycznego z Tromsø^1=:5. W 1929 roku Norwegia powołała do życia Arktisk Næringsdrift w celu zbadania wschodniej Grenlandii oraz pozyskiwania jej zasobów dla Norwegii . W 1929 roku rząd sfinansował ekspedycję naukową na Grenlandię Wschodnią, a w 1931 roku utworzył tzw. Radę Arktyczną .

Działania duńskie

W 1929 roku Duńczycy założyli również własną firmę – Østgrønlandsk Fangstkompagni Nanok A/S, która miała ten sam cel co firma norweska .

16 czerwca 1931 roku największa jak dotąd ekspedycja naukowa na Grenlandię Wschodnią wyruszyła z Kopenhagi. Wyprawa liczyła około stu osób i miała trwać ponad trzy lata. W ceremonii opuszczenia nadbrzeża przez statki uczestniczyły tysiące osób oraz premier Danii Thorvald Stauning.

Adolf Hoel, jeden z dowodzących badaniami na Svalbardzie, który był wpływowym geologiem oraz kluczową postacią w pracach na Ziemi królowej Maud^1=:3, jednoznacznie uważał, że znacznie zwiększy to wpływ Duńczyków na tereny Grenlandii^1=:4. Tego samego zdania był norweski nacjonalista Gustav Smedal (1888–1951) .

Ankesja norweska

Norwegia uważała Grenlandię za zamorskie terytorium norweskie i nie uznawała zwierzchnictwa Danii nad niezamieszkanym lądem wyspy. Hallvard Devold (1898–1957), norweski traper, szef jednej z wypraw do Myggbukty, podjął się prywatnej okupacji dużej części niezamieszkanej wschodniej Grenlandii – 27 czerwca 1931 roku Devold wraz z Thorem Halle, Eilifem Herdalem, Sørenem Richterem i Ingvaldem Strømem zawiesili norweską flagę na stacji Myggbukta i ogłosili, że tereny pomiędzy 71°30'N a 75°40'N należą do Norwegii^1=:72=:8. Devold i jego pracownicy działali na zlecenie Adolfa Hoela i Gustava Smedala, a sam Devold brał także udział w opracowaniu planu tego przedsięwzięcia .

Początkowo okupacja była prywatna, a rząd norweski dowiedział się o niej dopiero po jakimś czasie. Smedal napisał w swoim dzienniku, że celem prywatnej okupacji było uświadomienie władzom norweskim, że wzrost zainteresowania Danii obszarami może osłabić prawa Norwegii do wschodniej Grenlandii . Po intensywnym lobbowaniu przez Hoela, Smedela i różne grupy interesów rząd norweski zdecydował się na aneksję tego obszaru 10 lipca 1931 roku . Helge Ingstad (1899–2001), norweski traper i pisarz, został mianowany gubernatorem (norw. Sysselmann) nowego terytorium. Norweski minister obrony w rządzie Pedara Kolstada, Vidkun Quisling, rozkazał norweskiej marynarce wojennej w razie potrzeby poprzeć okupację^1=:3.

Ingstad przybył na Ziemię Eryka Rudego na początku 1932 roku, gdzie spedził zimę 1932/33 roku . Norweski poziom aktywności wzrósł po aneksji i między innymi wysłano dużą wyprawę w 1932 roku statkiem arktycznym „Niedźwiedź polarny”. W wyprawie wzięły również udział dwie grupy ekspedycyjne, których zadaniem było zrobienie zdjęć lotniczych okolicy. Król Haakon VII zaangażował się we wsparcie nowej ziemi. Król uważał, że Dania ma zły wpływ na te tereny i wierzył w pełni w zwycięstwo Norwegii w zajmowaniu Grenlandii.

W lecie po zajęciu ziemi Eryka Rudego, Norwegia zajmowała również obszary dalej na południu Grenlandii, między 60° 30'N a 63° 40'N. Obszary te nazwano na cześć norweskiego noblisty Fridtjofa Nansena Ziemią Fridjtofa Nansena^1=:10.

Przekazanie sprawy okupacji do Trybunału Sprawiedliwości

Tego samego dnia, w którym Norwegia ogłosiła, że ziemia Eryka Rudego należy do Norwegii, Dania wniosła sprawę do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Z Norwegii zarówno Hoel, jak i Smedal dołączyli do delegacji, aby przyspieszyć sprawę Norwegii, a Dania wysłała między innymi naukowca polarnego Lauge Kocha (1892–1964)^1=:11.

Werdykt

Sąd orzekł na korzyść Danii. Dania przemianowała „Ziemię Eryka Rudego” na Ziemię Chrystiana X^1=:6. Norwegia przyjęła werdykt sądu i zakończyła okupację 5 kwietnia 1933 roku . Król Haakon bardzo mocno odczuł porażkę swojego kraju w Hadze, otoczenie króla obawiało się o jego zdrowie^1=:3. Adolf Hoel zarzucił norweskim władzom, że wykazywały niewielką wolę i odwagę, by śledzić poczynania w Arktyce. Ingstad dowiedział się o utracie posady gubernatora Ziemi Eryka Rudego drogą telegraficzną.

Po okupacji

Przystosowana do warunków grenlandzkich Cessna 185 obok pozostałości osady w Myggbukcie (1973)

Po werdykcie w Hadze norweskie zainteresowanie Grenlandią zmalało – arena badań naukowych straciła na znaczeniu, a wyprawy nie były traktowane tak priorytetowo jak wcześniej. Norwegia nie zakwestionowała prawa Danii do całej Grenlandii lub jej części.

Podczas drugiej wojny światowej Grenlandia zyskała strategiczne znaczenie. Oprócz mniej lub bardziej udanych lokacji małych stacji pogodowych na wyspie, Niemcy nie zajęły nawet jej części, mimo że okupowały Danię. Stany Zjednoczone zajęły wyspę wiosną 1941 roku. Środowisko wokół Gustava Smedala i Adolfa Hoela próbowało dotrzeć zarówno bezpośrednio do Vidkuna Quislinga (1887–1945), przywódcy faszystowskiej partii Nasjonal Samling, jak i do premiera Josefa Terbovena (1898–1945). Wiosną 1941 roku Quisling ogłosił plany wysłania 100 traperów na Ziemię Króla Chrystiana X w celu ponownego utworzenia Ziemi Eryka Rudego. Niemcy nie byli jednak zainteresowani otwarciem nowego frontu na Grenlandii^1=:9.

W 1959 roku działalność Norwegii we wschodniej Grenlandii została zawieszona, a arktyczny statek żaglowy „Polarsel” zabrał do Norwegii załogę i sprzęt pozostawiony tam jeszcze po ogłoszeniu werdyktu sądu w Hadze.

Bibliografia

• Denmark-Norway:Eastern Greenland. W: Emmanuel Brunet-Jailly: Border Disputes: A Global Encyclopedia. ABC-CLIO, 2015, s. 143–153. ISBN 978-1-61069-024-9. (ang.).
• Hallvard Devold: Polar Liv. Oslo: Gylendal Norsk Forlag, 1940. (norw.).
• Susan Barr: Ingstad, Helge. W: Mark Nuttall: Encyclopedia of the Arctic. Routledge, 2005. ISBN 978-1-136-78680-8. (ang.).
• Melvin Eugene Page, Penny M. Sonnenburg: Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia. ABC-CLIO, 2003. ISBN 978-1-57607-335-3. [dostęp 2019-08-06]. (ang.).
• LawrenceL. Preuss LawrenceL., The Dispute between Denmark and Norway over the Sovereignty of East Greenland, „The American Journal of International Law”, 26 (3), 1932, s. 469–487, DOI: 10.2307/2190199, ISSN 0002-9300, JSTOR: 2190199 [dostęp 2019-08-06]  (ang.).
• Frode Skarstein. Erik the Red's Land: The land that never was. „Polar Research”. 25 (2), s. 173–179, 2006. DOI: 10.1111/j.1751-8369.2006.tb00032.x. (ang.). 
• Axel Kjær Sørensen: Denmark-Greenland in the Twentieth Century. Museum Tusculanum Press, 2009. ISBN 978-87-635-1276-3. [dostęp 2019-08-06]. (ang.).
• Knut AreK.A. Tvedt Knut AreK.A., KnutK. Dørum KnutK., Grønlandssaken [online], I Store norske leksikon, 4 stycznia 2019 [dostęp 2019-08-03]  (norw.).

Linki zewnętrzne

• Treść wyroku Trybunału Sprawiedliwości w sprawie sporu o Ziemię Eryka Rudego pomiędzy Norwegią a Danią
• RickR. Westera RickR., Historical Atlas of the Arctic (12 July 1932): Erik the Red's Land [online], Omniatlas [dostęp 2019-08-03]  (ang.).