Stary cmentarz w Olkuszu
 Stary cmentarz w Olkuszu. Nagrobki w części katolickiej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Króla Kazimierza Wielkiego |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie |
katolickie, prawosławne |
| Stan cmentarza |
nieczynny |
| Powierzchnia cmentarza |
0,65 ha |
| Liczba pochówków |
nieznana |
| Data otwarcia |
1815–1821 |
| Data ostatniego pochówku | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu olkuskiego  | |
Położenie na mapie gminy Olkusz  | |
Położenie na mapie Olkusza  | |
 50°16′35,4″N 19°34′10,1″E/50,276500 19,569472
| |
Stary cmentarz w Olkuszu – nieczynny cmentarz wyznaniowy w Olkuszu, położony pomiędzy ulicami Króla Kazimierza Wielkiego i Francesco Nullo. Został otwarty w pierwszej połowie XIX wieku, a zamknięto go w 1914 roku. Dzieli się na dwie części: katolicką i prawosławną. Spoczywa na nim włoski rewolucjonista i powstaniec styczniowy, płk Francesco Nullo.
Lokalizacja i charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Cmentarz leży w centrum Olkusza, pomiędzy ulicami Króla Kazimierza Wielkiego i Francesco Nullo. Ma powierzchnię 0,65 hektara. Jest cmentarzem typu parkowego; w 1982 roku w jego obrębie rosło 190 drzew. Jest otoczony murem z wapienia[1].
Cmentarz podzielony jest na dwie części: katolicką i prawosławną. Ta ostatnia, o powierzchni 13 arów, znajduje się we wschodniej części cmentarza. Od kwater katolickich ogradza ją mur. Pierwotnie kwaterę prawosławną przecinała aleja biegnąca prostopadle do ul. Króla Kazimierza Wielkiego[1]. Na teren kwatery można wejść zarówno bramą od strony ul. Króla Kazimierza Wielkiego, jak też od strony cmentarza katolickiego, przez przejście w murze[2].
Aleja, prowadząca od bramy przy ul. Króla Kazimierza Wielkiego, biegnie także przez katolicką część cmentarza. Pierwotnie przecinały ją prostopadle trzy inne alejki, wyznaczając w ten sposób sześć kwater[1].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Cmentarz został założony pomiędzy 1815 a 1821 rokiem. Pierwotnie miał mniejszą powierzchnię, jednakże w II połowie XIX wieku został powiększony o tereny przylegające od strony północnej. Cmentarz formalnie zamknięto w 1914 roku. Nadal jednak odbywały się pojedyncze pochówki w grobach rodzinnych, ostatnie miały miejsce w latach 30. XX wieku. Liczba osób pochowanych na cmentarzu pozostaje nieznana[1].
Kwatera prawosławna powstała najprawdopodobniej pomiędzy rokiem 1826 a 1843. Najstarszy ze znanych nagrobków prawosławnych, a w zasadzie metalowy krzyż z wypisaną datą, pochodził z 1843 roku (nie zachował się)[3]. W miejscu tym grzebano rosyjskich żołnierzy i urzędników oraz zmarłych członków ich rodzin[4], przede wszystkim żołnierzy Straży Pogranicznej oraz małe dzieci[5]. Według Ireneusza Cieślika w kwaterze prawosławnej pochowano około 200–300 osób[5].
W maju 1863 roku na cmentarzu pogrzebano płk. Francesco Nullo – włoskiego rewolucjonistę, który ochotniczo wziął udział w powstaniu styczniowym i poległ w bitwie pod Krzykawką. W 1909 roku, z inicjatywy grupy mieszkańców Olkusza, na grobie Nullo wzniesiono pomnik w kształcie strzaskanego pnia dębu. Dokonano tego w tajemnicy przed władzami carskimi[6].
Podczas I wojny światowej w północno-wschodniej części cmentarza grzebano zmarłych i poległych żołnierzy armii austro-węgierskiej[1]. W tym celu wydzielono część kwatery prawosławnej (ok. 30% jej pierwotnej powierzchni). Prawdopodobnie zbiorowa mogiła żołnierska została ekshumowana po wojnie, a szczątki przeniesiono na cmentarz wojenny urządzony przy nowym cmentarzu katolickim[7]. Według niektórych świadków w czasach stalinizmu w kwaterze prawosławnej potajemnie grzebano zwłoki ofiar olkuskiego Urzędu Bezpieczeństwa[8].
W okresie Polski Ludowej cmentarz zaczął popadać w ruinę. Często odnotowywano akty wandalizmu[8]. Zburzony został budynek grabarza-stróża, który przylegał do muru w południowo-zachodniej części cmentarza[1]. Proces dewastacji został częściowo zatrzymany w 1962 roku. W związku ze zbliżającymi się obchodami 100. rocznicy bitwy pod Krzykawką, a w szczególności na wieść, że weźmie w nich udział oficjalna delegacja włoska, ówczesne władze miejskie odnowiły pomnik płk. Nullo, uporządkowały jego otoczenie, a także zezwoliły na oddolne inicjatywy mające na celu zabezpieczenie cmentarza[8]. Od 1965 roku opiekę nad starym cmentarzem sprawowało Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Olkuskiej[9].
W 1977 roku wysunięto pomysł przekształcenia cmentarza w plac zabaw dla dzieci, ostatecznie nie został on jednak zrealizowany[1]. W 1982 roku na zlecenie olkuskiego magistratu przeprowadzono szczegółową inwentaryzację obiektów znajdujących się na cmentarzu[10]. Działania społeczne mające na celu odnowienie cmentarza były prowadzone także w latach 90. XX wieku. W tym okresie mur oddzielający część katolicką od prawosławnej zaczęto przekształcać w „ścianę pamięci”[9].
W 1997 roku uczniowie z Zespołu Szkół w Bukownie uporządkowali kwaterę prawosławną, m.in. stawiając ponad 20 metalowych krzyży prawosławnych na bezimiennych mogiłach. Kilka lat później kwatera została jednak zdemolowana przez nieznanych sprawców[11].
W 2005 roku na cmentarzu odsłonięto pomnik upamiętniający mieszkańców powiatu olkuskiego pomordowanych w niemieckich więzieniach, obozach koncentracyjnych i obozach zagłady[12].
Ważniejsze groby i obiekty
[edytuj | edytuj kod]
Podczas przeprowadzonej w 1982 roku inwentaryzacji ustalono, że na starym cmentarzu znajduje się 31 budowli grobowych i nagrobków o charakterze zabytkowym – w tym czternaście pochodzących z II połowy XIX wieku i siedemnaście pochodzących z I połowy XX wieku. W tej liczbie znajdowało się: dziewiętnaście nagrobków wolno stojących, pięć płyt nagrobnych, cztery krzyże, dwa grobowce i jeden sarkofag[1]. W kwaterze prawosławnej zachowało się tylko kilka oryginalnych nagrobków[4].
Do najważniejszych obiektów znajdujących się na cmentarzu należy zaliczyć grób i pomnik Francesco Nullo. Obok włoskiego pułkownika spoczywają dwaj inni powstańcy polegli pod Krzykawką, Władysław Romer i N.N. „Julian”[a], których upamiętniają osobne płyty nagrobne. Nieopodal grobu i pomnika znajduje się kilka tablic pamiątkowych[b] oraz kamienny postument z dwoma metalowymi masztami flagowymi, na którym wyrzeźbiono płaskorzeźby przedstawiające herby Bergamo i Olkusza[13].
Wśród osób zasłużonych dla ziemi olkuskiej, które spoczywają na starym cmentarzu, znajdują się ponadto:
- Roman Bukowski – właściciel majątku Klucze, uczestnik powstań listopadowego i styczniowego, zesłaniec syberyjski[14].
- ks. Władysław Kuczyński – w latach 1868–1876 administrator parafii św. Katarzyny w Wolbromiu, od 1876 roku administrator parafii św. Andrzeja w Olkuszu[15].
- Aleksander Kazimierz Kujawski – prezydent miasta Olkusza (zm. 1894)[16].
W latach 90. XX wieku mur oddzielający część katolicką od prawosławnej zaczęto przekształcać w tzw. ścianę pamięci. Zainstalowano na nim liczne tablice, upamiętniające m.in.: Włochów poległych w powstaniu styczniowym, mieszkańców ziemi olkuskiej poległych w wojnie polsko-bolszewickiej – w tym żołnierzy V Batalionu Strzelców Olkuskich im. płk. Francesco Nullo, mieszkańców ziemi olkuskiej walczących na frontach II wojny światowej – uczestników kampanii wrześniowej, żołnierzy 2 Korpusu Polskiego, żołnierzy 1. i 2. Armii Wojska Polskiego, żołnierzy 23. i 106. Dywizji Piechoty Armii Krajowej, którzy walczyli na ziemi olkuskiej w składzie oddziałów partyzanckich „Surowiec” i „Suszarnia”[17].
Odsłonięty w czerwcu 2005 roku pomnik projektu Katarzyny Krzykawskiej upamiętnia mieszkańców powiatu olkuskiego, którzy w czasie II wojny światowej zginęli w niemieckich więzieniach, obozach koncentracyjnych i obozach zagłady. Pomnik ma kształt półkolistego, powiększającego się ku środkowi stosu, za którym ustawiono sześć tablic z nazwiskami ofiar. Pomnik wzbudził pewne kontrowersje ze względu na oskarżenia, że tablice nie zawierają nazwisk ofiar pochodzenia żydowskiego (te ostatnie zostały upamiętnione krótkim napisem)[c][12]. Z owymi zarzutami polemizował m.in. Adam Cyra[18].
W 2009 roku, w ślad za inicjatywą polskiej i niemieckiej młodzieży, na starym cmentarzu wzniesiono obelisk z krzyżem upamiętniający ofiary wojen w Europie. W tym samym roku z inicjatywy olkuskich harcerzy w północno-zachodniej części cmentarza wzniesiono obelisk z drewnianym krzyżem, który upamiętnia powstanie warszawskie[19].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Prawdopodobnie Ignacy Żelechowski. Patrz: Sypień 2010 ↓, s. 65.
- ↑ Dwie tablice z napisem w języku polskim i włoskim upamiętniają wizytę delegacji miasta Bergamo, która 5 maja 1963 roku wzięła udział w uroczystościach setnej rocznicy bitwy pod Krzykawką. Włoscy delegaci posadzili wówczas przy grobie cztery cisy, które jednak nie przetrwały w polskim klimacie. Patrz: Sypień 2010 ↓, s. 64.
- ↑ Jego treść brzmi: „Pamięci Pozostałych Nieznanych Ofiar głównie współmieszkańców pochodzenia żydowskiego szacowanych na około piętnaście tysięcy, którym w rasistowskim obłędzie holokaustu odebrano prawo do testamentu nazwiska”. Patrz: Sypień 2010 ↓, s. 72.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h Sypień 2010 ↓, s. 39.
- ↑ Cieślik 2012 ↓, s. 40.
- ↑ Cieślik 2012 ↓, s. 41.
- ↑ a b Sypień 2010 ↓, s. 65.
- ↑ a b Cieślik 2012 ↓, s. 42.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 62–63.
- ↑ Cieślik 2012 ↓, s. 43.
- ↑ a b c Sypień 2010 ↓, s. 67.
- ↑ a b Sypień 2010 ↓, s. 68.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 39 i 68.
- ↑ Cieślik 2012 ↓, s. 45.
- ↑ a b Sypień 2010 ↓, s. 72.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 64–65.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 55–56.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 58.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 51.
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 68–72.
- ↑ Adam Cyra: Jeszcze raz o pomniku w Olkuszu – w 70. rocznicę likwidacji olkuskiego getta. cyra.wblogu.pl, 2012-05-27. [dostęp 2017-03-25].
- ↑ Sypień 2010 ↓, s. 73.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ireneusz Cieślik: Olkuskie prawosławie. Olkusz: Grafpress, 2012. ISBN 978-83-934559-2-8.
- Jacek Sypień. Stary cmentarz w Olkuszu. „Ilcusiana”. 1(2), 2010-05. ISSN 2080-9859.