Syntagma (starożytność)
Syntagma (stgr. σύνταγμα[a], później także speira[b] – podstawowa jednostka taktyczna szyku falangi w wojsku macedońskim i w czasach hellenistycznych.
Była główną częścią składową bojowego szyku falangi w czasach Aleksandra Wielkiego i jego następców (diadochów). Jako najmniejsza niezależna jednostka falangi[3]. Stanowiła mniej więcej odpowiednik współczesnego batalionu liczącego 256 ludzi i dowodzonego przez syntagmatarchę (stgr. σύνταγματάρχης), a złożonego z 2 terytorialnych taxeis. W bojowym szyku falangi syntagma formowała 16 kolumn (stgr. λόχοί) 16-osobowych; na polu walki każdej z nich przewodził dowódca (lochagos), a zamykał ją jego zastępca (uragos)[4]. 32 syntagmy tworzyły półfalangowe skrzydło (keras)[c] dowodzone przez kerarchę[5]. Oprócz głębokości szyku decydujący dla wzmocnienia jego siły uderzeniowej był udział „sarisoforów” (dosł. niosących sarisę) z wykorzystaniem 12-łokciowej sarisy[6] jako broni ofensywnej[7]. Niewielka krągła tarcza (aspis) zawieszana na rzemieniu przez ramię, chroniła piersi umożliwiając oburęczny chwyt długiej piki[8]; stanowiła wprawdzie słabszą ochronę niż duży hoplon, ale umożliwiała bój w szyku ciaśniejszym od klasycznej falangi złożonej z hoplitów.
Złożona z ciężkozbrojnych pedzetajrów syntagma była wyłącznie manewrową jednostką taktyczną, przy dobrym wyszkoleniu żołnierzy niezwykle zwrotną na polu walki. Mimo głębokości szyku był on stosunkowo otwarty: żołnierzy w kolumnie dzieliły metrowe odstępy, w szeregu – półmetrowe; układ ten bez trudu przechodził w szyk zwarty[d]. Wpływał na to i szczegółowy podział dowodzenia, w którym swych dowódców miały nawet jej półkolumny (hemilochita) i ćwierćkolumny (enomotarcha). Ponadto kolumnami, które w szyku bojowym dobierano parami, dowodził dilochita, dwie pary były pod komendą tetrarchy, a cztery – taksjarchy. Umożliwiało to zgrane, sprawne i precyzyjne ruchy na polu walki, zgodne z zasadami musztry, której stosunkowo dokładny opis pozostawił Asklepiodotos z Aleksandrii[5].
Dowodzone tak syntagmy, nie tracąc zwartości, w falandze łatwo formowały linię prostą lub skośną („schody”), półksiężyc, otwarty trójkąt (klin), otwarty półkwadrat i inne pożądane ustawienia, włącznie z czworobokiem do obrony wielostronnej. Tylko pierwsze z 5 szeregów syntagmy mogło nacierać z pochylonymi poziomo włóczniami, wystającymi przed linię frontu; pozostałe 11 szeregów utrzymywało je skośnie bądź pionowo, co stwarzało też osłonę przed pociskami wroga[e][11]. Duża zwrotność jednostek pozwalała sprostać niespodziewanym sytuacjom wynikającym w przebiegu bitwy[12]. Mobilność ich poważniej ograniczały jedynie przeszkody terenowe, a rozbicie syntagmy możliwe było wyłącznie poprzez dokonany miejscowo wyłom i rozerwanie szyku sarisoforów lub atak na nieprzygotowaną flankę. Słabości te wykorzystały rzymskie legiony w bitwach pod Kynoskefalaj (197 p.n.e.), Magnezją (190 p.n.e.) i Pydną (168 p.n.e.). Zbrojna w sarisy falanga, zdolna walczyć skutecznie tylko na płaskim terenie, bezwzględnie wymagała na skrzydłach osłony ze strony lżej zbrojnej piechoty oraz jazdy, będąc też uzależniona w boju od doświadczonych dowódców[13].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ W znaczeniu ogólnym – szyk, oddział żołnierzy[1]
- ↑ Określenie późniejsze, używane przez Polibiusza, który odnosi je też do manipułu rzymskiego[2].
- ↑ O tym dwuczłonowym uszykowaniu falangi w II w. p.n.e. wspomina jeszcze autor Pierwszej Księgi Machabejskiej w opisie bitwy stoczonej koło judzkiej Berei w 160 p.n.e. (1 Mch 9,12).
- ↑ W szyku otwartym pole działania żołnierza wynosiło ok. 1,8 × 1,8 m, w starciu zawężane było o połowę, a w obronie ograniczane do 0,5 m²[9].
- ↑ Miarą sprawności i precyzji ruchów syntagmy jest epizod bitwy pod Gaugamelą, gdy uzbrojone sierpami perskie rydwany bojowe zręcznie przepuszczono przez luki utworzone pomiędzy nadal posuwającą się falangą[10].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Słownik grecko-polski pod red. Oktawiusza Jurewicza. T. 2. Warszawa: Wyd. Szkolne PWN, 2001, s. 363.
- ↑ Connolly 2021 ↓, s. 93–95.
- ↑ Connolly 2021 ↓, s. 84.
- ↑ Żygulski 1998 ↓, s. 59.
- ↑ a b Connolly 2021 ↓, s. 93.
- ↑ Dosłownie „saryśnicy”, nosiciele sarys; grecki łokieć (pechys) miał długość 46,2 cm (por. Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, dz. cyt., T. 4, kol. 1555).
- ↑ Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike. T. 4. München: Deutscher Taschenbucherlag, 1979, kol. 698, 31-34.
- ↑ Żygulski 1998 ↓, s. 59–60.
- ↑ Żygulski 1998 ↓, s. 60.
- ↑ N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji. Warszawa: PIW, 1994, s. 716.
- ↑ Connolly 2021 ↓, s. 94–95.
- ↑ Edward Dąbrowa: Gaugamela 331 p.n.e. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1988, s. 81.
- ↑ N.G.L. Hammond: Starożytna Macedonia. Początki, instytucje, dzieje. Warszawa: PIW, 1999, s. 121, ISBN 83-06-02691-8.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Peter Connolly: Grecja i Rzym na wojnie. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-708-6.
- Zdzisław Żygulski jun.: Broń starożytna. Grecja – Rzym – Galia – Germania. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1998. ISBN 83-03-03702-1.