Ziggurat

Mapa Mezopotamii i Elamu z zaznaczoną lokalizacją znanych zigguratów

Plan sumeryjskiego okręgu świątynnego boga Anu w Uruk (ok. 3000 p.n.e.) – wysoki taras ze świątynią na szczycie stanowił pierwowzór późniejszych zigguratów

Widok na częściowo zrekonstruowany ziggurat w Ur (dziś Al-Muqaiyar w Iraku) – klasyczny ziggurat z okresu panowania III dynastii z Ur (ok. 2100–2000 p.n.e.)

Ruiny elamickiego zigguratu w Dur-Untasz-Napirisza (dziś Czoga Zanbil w Iranie)

Jedna z rekonstrukcji wyglądu zigguratu Etemenanki w Babilonie

Zig(g)urat, zik(k)urat (sum. u₆.nir; akad. ziqqurratu poch. od czasownika zaqāru – budować wysoko; asyr. siqqurratu) – charakterystyczna dla architektury sakralnej Mezopotamii wieża świątynna o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach.

Opis

Rdzeń zigguratu wznoszono z suszonych cegieł, natomiast ściany zewnętrzne tarasów wykonywano z cegieł wypalanych. Konstrukcja przekładana była co kilka rzędów cegieł warstwami mat trzcinowych oraz spoiwem. W jej wnętrzu pozostawiano wąskie, poziome kanały, które pozwalały masie ceglanej „oddychać” i regulowały jej wilgotność. Z tarasu na taras prowadziły pochylnie (rampy) lub schody. Budowlę zwieńczała świątynia lub kaplica będąca mieszkaniem bóstwa. U stóp wieży wznosiła się kolejna świątynia, w której stał posąg kultowy i odprawiano codzienne rytuały. Świątynia ta była z reguły bardziej okazała od szczytowej z uwagi na brak ograniczeń budowlanych.

Inspiracją do budowy zigguratów była wiara, że bogowie zamieszkują szczyty gór. Zigguraty miały je symbolizować. Niektórzy architekci uważają, że były one pierwowzorem biblijnej wieży Babel. Każdy ziggurat był siedzibą innego boga. Zigguraty były litymi budowlami, ze względów technicznych i technologicznych nie było w nich żadnych pomieszczeń. Wszelkie magazyny znajdowały się na terenie pałacu położonego w pobliżu zigguratu. Najczęściej budowle te były połączone z kompleksami świątynnymi, które usytuowane były w centrach miast babilońskich.

Historia i rozwój

Prototypem zigguratów był wysoki taras, na którym wznosiła się świątynia. Konstrukcja taka znajdowała się w wielu sumeryjskich okręgach kultowych z końca IV i przez większą część III tysiąclecia p.n.e. Klasyczną formę zigguraty przybrały w okresie panowania władców III dynastii z Ur (ok. 2100–2000 p.n.e.). Wtedy miały one prostokątną podstawę, trzy kondygnacje i trzy ciągi schodów po stronie fasady. W II tysiącleciu p.n.e. zigguraty zaczęto też wznosić w Asyrii w północnej Mezopotamii oraz w Elamie w południowo-zachodnim Iranie. Od sumeryjskich prototypów różniły się kwadratową podstawą i obecnością ramp wejściowych. Elamicki ziggurat w Dur-Untasz-Napirisza wyróżniało istnienie pomieszczeń wewnątrz jego konstrukcji. W I tysiącleciu p.n.e. władcy asyryjscy i babilońscy odbudowywali zniszczone zigguraty przy okazji powiększając je i przebudowując.

Znane zigguraty

Dotychczas w wyniku prac archeologicznych odsłonięto 16 zigguratów. Wraz z tymi, o których wiemy ze źródeł pisanych, znane są 34 takie budowle. Do najbardziej znanych należą:

• E-temenanki – ziggurat boga Marduka w Babilonie
• E-urmeiminanki – ziggurat przy świątyni boga Nabu w Borsippie
• E-sagdil – ziggurat przy świątyni boga Enlila w Nippur
• E-unir – ziggurat boga Ea w Eridu
• ziggurat w Ur
• E-szara – ziggurat boga Anu w Uruk
• E-giparimin – ziggurat bogini Isztar w Uruk
• E-kunankuga – ziggurat boga Szamasza w Sippar
• E-durana – ziggurat boga Szamasza w Larsie
• E-unirkituszmah – ziggurat boga Zababy w Kisz
• asyryjski ziggurat w Tell al-Rimah
• ziggurat Enlila/Aszura w mieście Aszur
• bliźniacze zigguraty przy podwójnej świątyni bogów Anu i Adada w Aszur
• ziggurat przy świątyni boga Aszura w Kar-Tukulti-Ninurta
• asyryjski ziggurat w Kalchu
• asyryjski ziggurat w Dur-Szarrukin
• asyryjski ziggurat w Niniwie (znany ze źródeł pisanych)
• kasycki ziggurat w Dur-Kurigalzu
• elamicki ziggurat w Dur-Untasz-Napirisza
• elamicki ziggurat w Suzie (znany ze źródeł pisanych)

Współczesne budowle w kształcie zigguratu

• przy Teatrze Narodowym w Budapeszcie
• przy wejściu na teren Metcalfe House, Delhi
• w budynku Telewizji Polskiej w Warszawie przy ul. Woronicza (arch. Czesław Bielecki)

Zobacz też

• sztuka sumeryjska i akadyjska
• Kaszan

Bibliografia

• hasło ziqqurratu, Chicago Assyrian Dictionary (CAD), tom Z, The Oriental Institute, Chicago 1961, s. 129-132
• Andrzej Raiche, Fundament nieba i ziemi, [w:] Zaginione Cywilizacje (numer specjalny „Wiedzy i Życia”), 2003, s. 82-83.