Przejdź do zawartości

Bez

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bez
Ilustracja
Kwitnący krzew bzu czarnego
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

szczeciowce

Rodzina

piżmaczkowate

Rodzaj

bez

Nazwa systematyczna
Sambucus L.
Sp. Pl. 269. 1753
Typ nomenklatoryczny

Sambucus nigra L.)[3]

Owoce bzu koralowego
Owoce hebdu

Bez, dziki bez[4], bzowina[5] (Sambucus L.) – rodzaj roślin należący do rodziny piżmaczkowatych. Dawniej włączany był do przewiertniowatych (Caprifoliaceae) lub bzowatych. Obejmuje ponad 20 gatunków[5][6], występujących głównie na półkuli północnej w klimacie od umiarkowanego do podzwrotnikowego[7], w strefie równikowej rośliny te rosną w górach, na półkuli południowej w Ameryce Południowej oraz wschodniej Australii[6]. W Polsce rosną dziko trzy gatunki: bez czarny (S. nigra), bez hebd (S. ebulus) i bez koralowy (S. racemosa)[4].

Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, bez czarny jest także rośliną jadalną i wykorzystywaną do aromatyzowania napojów[7]. Niektóre gatunki są trujące. Liczne gatunki (S. nigra, S. canadensis, S. caerulea, S. ebulus) wykorzystywane są jako lecznicze[8].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Krzewy, małe drzewa i rośliny zielne. Pędy gładkie, kreskowane lub brodawkowate (pokryte przetchlinkami), wyróżniają się szerokim, gąbczastym rdzeniem[9][10]. Na roślinach obecne są pozakwiatowe miodniki[9][8].
Liście
Sezonowe, nakrzyżległe, nieparzystopierzastozłożone[10][9], wsparte przylistkami lub pozbawione przylistków[9]. Listki, których zazwyczaj jest 5–7[10], ułożone są na osi liścia naprzeciwlegle lub skrętolegle, są piłkowane lub wcinane[9].
Kwiaty
Niewielkie, zebrane w podbaldachy i wiechy[10][9]. Kwiaty są siedzące lub szypułkowe, zwykle bez podsadek i przysadek, czasem z pojedynczymi. Kwiaty są promieniste, rzadziej grzbieciste[9]. Kielich zrosłodziałkowy, z 3 lub 5 łatkami na szczycie. Korona także zrosłopłatkowa, z 3–5 rozpostartymi łatkami[9], zwykle biała, czasem kremowa[10]. Kwiaty są obupłciowe. Pręcików jest pięć, ich nitki są cienkie i osadzone u nasady płatków. Zalążnia powstaje z 3–5 owocolistków, każdy z pojedynczym zalążkiem. Znamion jest 3–5[9].
Owoce
Niewielkie pestkowce, podobne do jagód, koloru czerwonego do czarnego[10], zawierające od trzech do pięciu nasion. Nasiona są trójkanciaste lub elipsoidalne. Zarodek rozciąga się na całej długości nasiona[9].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna

Jeden z pięciu rodzajów w rodzinie piżmaczkowatych (Adoxaceae), stanowiącej klad bazalny w obrębie rzędu szczeciowców (Dipsacales)[2]. Tak klasyfikowany jest we współczesnych systemach APG. W dawniejszych ujęciach systematycznych rodzaj zaliczany był do przewiertniowatych (Caprifoliaceae) (np. w systemie Cronquista z 1981 r.) lub do monotypowej rodziny bzowatych (w systemie Reveala z lat 1993–1999).

Wykaz gatunków[6]

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Łacińska nazwa sambucus znana jest od starożytności. Istnieją przypuszczenia, że ma związek z greckim słowem σαμβύκη oznaczającym sambukę, instrument muzyczny podobny do harfy, który mógł być wytwarzany z bzowego drewna[11]. W potocznym języku polskim nazwa bez stosowana jest również na oznaczenie lilaka[12].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-16] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
  4. a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 160, ISBN 978-83-62975-45-7.
  5. a b Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 579-581. ISBN 83-01-13434-8.
  6. a b c Sambucus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-01-14].
  7. a b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. London: Macmillan, 2002, s. 451. ISBN 0-333-73003-8.
  8. a b David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 820, DOI10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. a b c d e f g h i j Qiner Yang, David E. Boufford, Sambucus Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-14].
  10. a b c d e f Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski, Dendrologia, wyd. 2, Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, 1997, 487-488 oclc = 69314709, ISBN 83-01-12099-1.
  11. Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
  12. Adam Kapler: Bzy. [w:] Życie a klimat [on-line]. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostęp 2016-11-09]. (pol.).