Alfabet baszkirski
Alfabet baszkirski (baszk. башҡорт яҙыуы) – alfabet służący do zapisu języka baszkirskiego. Od czasu jego wprowadzenia kilkukrotnie zmieniano jego postać graficzną. Współczesne pismo baszkirskie opiera się na cyrylicy. W historii pisma baszkirskiego można wyróżnić trzy etapy:
- XIX w. – początek XX w. – pierwsze próby wprowadzenia alfabetu na bazie pisma arabskiego i cyrylicy
- 1923–1930 – alfabet baszkirski oparty na arabskim
- 1930–1940 – alfabet baszkirski oparty na łacińskim
- od 1940 – alfabet stworzony na podstawie cyrylicy
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początki[edytuj | edytuj kod]
Do połowy XIX w. językiem piśmiennictwa baszkirskiego był język turki i jego lokalna odmiana: język starotatarski. W języku turki napisano wiele dzieł literatury baszkirskiej, m.in. utwory XIX-wiecznych poetów A. Kargały, T. Jałsygułowa, Ch. Salichowa, G. Sokoroja, Akmułły, M. Umietbajewa i innych. Do zapisu turki wykorzystywano alfabet arabski. W literaturze powstałej w tamtych czasach można znaleźć wiele cech charakterystycznych dla mówionego języka baszkirskiego[1][2].
W 1869 r. Mirsalikh Bekczurin opublikował pierwszą baszkirską gramatykę pt. „Naczalnoje rukowodstwo k izuczeniju arabskogo, piersidskogo i tatarskogo jazykow s narieczijami bucharcew, baszkir, kirgizow i żytielej Turkiestana”. W tejże książce, napisanej w dialekcie południowym języka baszkirskiego przy wykorzystaniu pisma arabskiego, autor umieścił bajkę pt. „Батыр батша əкиəте”[3].
W latach 60. XIX w. misjonarz i pedagog N. I. Ilimskij w swojej pracy „Wstupitielnoje cztienije w kurs turiecko-tatarskogo jazyka” zaproponował zastosowanie cyrylicy do zapisu alfabetu baszkirskiego. Na podstawie tej pracy na przełomie XIX i XX w. opublikowano szereg projektów baszkirskich alfabetów[4]. Autorem pierwszego z nich, wydanego w 1892 r. w Orenburgu, był W. W. Katarinskij (przedruk w 1898 r. i 1906 r.). Alfabet zawarty w projekcie wspomnianego autora zawierał wszystkie litery ówczesnego alfabetu rosyjskiego (oprócz ё, й, ѳ, ѵ), a także dodatkowe litery ä, г̇, ҥ, ö, ӳ. W wydanym przez A. G. Biessonowa w 1907 r. w Kazaniu „Bukwarie dla baszkir” również uwzględniono litery alfabetu rosyjskiego (poza ё, й) oraz dodatkowe litery ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, ӱ. Jeszcze jedną propozycję alfabetu stworzył na przełomie XIX i XX w. N. F. Katanowy; dla oddania dźwięków języka baszkirskiego zaproponował on litery z umlautem (ӓ – /ә/, ӧ – /ө/, ӟ – /ҙ/, к̈ – /ҡ/, ӱ – /ү/ itd.). Ten alfabet pozostał jedynie w formie rękopisu[3]. W 1912 r. M. A. Kułajew wydał książkę pt. „Osnowy zwukopodrażanija i azbuka dla baszkir” (przedruk w 1919 r.), w której wykorzystał zapis cyrylicą. Na potrzeby oznaczenia dźwięków języka baszkirskiego stworzył własne litery[5]. Ostatecznie żaden z opisanych projektów nie znalazł szerszego uznania[6].
Pismo arabskie[edytuj | edytuj kod]
W lipcu 1921 r. na Drugim ogólnobaszkirskim kongresie sowietów postanowiono podjąć działania mające na celu stworzenie alfabetu dla języka baszkirskiego jako języka państwowego Baszkirskiej ASRR. W grudniu 1922 r. w Akademickim centrum Ludowego komisariatu edukacji Baszkirskiej ASRR powołano komisję celem opracowania alfabetu. Komisji przewodniczył Sajfi Ufały, a pozostałymi członkami byli G. Szonasi, S. Ramiew i inni. Podstawą nowego alfabetu był tatarski „alfabet średni” stworzony w oparciu o arabski, zaproponowany przez G. Ibragimowa w 1911 r. Komisja dostosowała ten alfabet do potrzeb baszkirskiej fonetyki: zrezygnowano z liter wykorzystywanych tylko w zapożyczeniach z języka arabskiego oraz zmodyfikowano pisownię samogłosek. Wprowadzono pisownię samogłosek na początku słowa ze znakiem diakrytycznym hamza (ﺀ). Nie uwzględniono rozróżnienia samogłosek przednich i tylnych w piśmie (przykładowo و oznaczało zarówno /у/, jak i /ү/; ۇ – /о/ i /ө/ itd.)[6].
Alfabet zawierał następujące litery: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب dla spółgłosek i ئ ي ۇ و ﻪ ا dla samogłosek. Na przełomie lat 1923–1924 alfabet ten został oficjalnie zatwierdzony. W marcu 1924 r. dokonano drobnych zmian dotyczących zapisu dźwięków /ы/ i /э/] na początku słowa. Alfabet oparty na arabskim obowiązywał do 1930 r.[5][6]
Pismo łacińskie[edytuj | edytuj kod]
Równolegle z przyjęciem alfabetu arabskiego pojawiły się pomysły zakładające wprowadzenie pisma opartego na łacińskim. Po raz pierwszy kwestię latynizacji pisma baszkirskiego podniesiono w Centrum akademickim w czerwcu 1924 r., a już w październiku stworzono pierwszy projekt[6] (nieco wcześniej, w lipcu, tatarscy naukowcy zaproponowali wspólny zlatynizowany alfabet tatarsko-baszkirski[7]). Po tym projekcie powstało jeszcze kilka następnych. Zasugerowano użycie następujących liter dla oddania dźwięków: /h/ – h, /х/ – ħ, /ы/ – ȗ, ә, /ң/ – n̑, /ш/ – ŝ, /ҫ/ – t', /ый/ – î, /ж/ – ĵ, /w/ – ŭ, /җ/ – ĝ, j[5].
W czerwcu 1927 r. Komitet nowego alfabetu tureckiego zatwierdził wprowadzenie do użytku nowego alfabetu — yanalifu. Po jego wprowadzeniu zmodyfikowano zlatynizowany alfabet baszkirski. 6 lipca 1930 r. Baszkirski centralny komitet wykonawczy Baszkirskiej ASRR oficjalnie przyjął ten alfabet; w tym samym roku wydano nowe zasady pisowni. Później wprowadzono niewielkie zmiany - w maju 1933 r. na konferencji Instytutu języka i literatury Baszkirów usunięto literę Çç, a w 1938 r. - digraf ьj. 3 marca 1939 roku pojawiły się nowe zasady pisowni języka baszkirskiego alfabetem łacińskim[6].
Po reformie w latach 1938—1939 baszkirski alfabet oparty na łacińskim miał następującą postać[6]:
| A a | B ʙ | C c | D d |  đ
|
E e | Ə ə | F f | G g | Ƣ ƣ | H h | I i |
| J j | K k | L ʟ | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s |
| Ş ş | T t |  
|
U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь | ' |
Cyrylica[edytuj | edytuj kod]
W sierpniu 1938 r. biuro Regionalnego komitetu baszkirskiego KPZR podniosło kwestię przejścia z zapisu języka baszkirskiego alfabetem łacińskim na zapis cyrylicą. Rozpoczął się rozwój nowego systemu pisma. Największy spór budził zapis dźwięków /йы/, /йе/; /йа/, /йә/; /йо/ /йө/ – zasugerowano, aby oznaczać je odpowiednio literami е, я oraz ё. Ostatecznie wniosek ten został odrzucony. Kolejnym problemem był zapis specyficznych dźwięków języka baszkirskiego; poniżej przedstawiono kilka propozycji oraz ostateczną wersję[5].
| Wersja ostateczna |
Propozycje |
|---|---|
| ә | э, ӓ, ā |
| ү | ӳ, уь, ӱ, ӯ |
| һ | һь, хъ, гх, ҳ, хь |
| ҙ | дз, д́, дь, q, ӟ, дъ |
| ҫ | с̈, сь, ԑ, ц, с́, тсь |
| ө | ӧ, оь, ő, ō, ǫ |
| ң | нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ |
| ғ | гь, v, гг, ѓ |
| ҡ | кь, k, кк, к̄ |
23 listopada 1939 r. nowy alfabet został zatwierdzony przez Prezydium Rady Najwyższej Baszkirskiej ASRR, a w 1940 roku został wprowadzony do użytku. W 1950 roku wprowadzono literę Ё ё[6]. W 1981 r. wprowadzono nowe zasady ortografii, które wprowadziły nową zasadę pisowni litery Ю ю – od czasu zmiany zaczęła ona oznaczać wyłącznie dźwięk /йу/. Dźwięk /йү/, dotychczas oznaczany również literą Ю, zaczęto zapisywać przy pomocy liter йү[8].
Współczesny alfabet[edytuj | edytuj kod]
Źródło: [9]
| Litera | MAF | Litera | MAF | Litera | MAF |
|---|---|---|---|---|---|
| А а (а) | [ɑ], [ä] | Б б (бэ) | [b], [β] | В в (вэ) | [w], [v] |
| Г г (гэ) | [g] | Ғ ғ (ғы) | [ɣ] | Д д (дэ) | [d] |
| Ҙ ҙ (ҙе) | [ð] | Е е (е) | [jɘ][a], [ɘ], [je], [e][b] |
Ё ё (йо) | [jo][b] |
| Ж ж (жэ) | [ʐ], [ʒ] | З з (зэ) | [z] | И и (и) | [i] |
| Й й (ҡыҫҡа и) | [j] | К к (ка) | [k] | Ҡ ҡ (ҡы) | [q] |
| Л л (эль) | [ɫ], [l] | М м (эм) | [m] | Н н (эн) | [n] |
| Ң ң (эң) | [ŋ] | О о (о) | [ʊ̞], [o][b] | Ө ө (ө) | [ø] |
| П п (пэ) | [p] | Р р (эр) | [r] | С с (эс) | [s] |
| Ҫ ҫ (ҫе) | [θ] | Т т (тэ) | [t] | У у (у) | [u] |
| Ү ү (ү) | [y] | Ф ф (эф) | [f] | Х х (ха) | [χ] |
| Һ һ (һы) | [h] | Ц ц (цэ) | [ʦ] | Ч ч (че) | [ʧ] |
| Ш ш (ша) | [ʂ], [ʃ] | Щ щ (ща) | [ɕ][b] | Ъ ъ (ҡалын айырыу билдәһе) |
[ʔ] |
| Ы ы (ы) | [ɯ] | Ь ь (нәҙек айырыу билдәһе) |
[ʲ] | Э э (э) | [e] |
| Ә ә (ә) | [æ] | Ю ю (йу) | [ju] | Я я (йа) | [ja] |
Porównanie alfabetów[edytuj | edytuj kod]
Porównanie alfabetów baszkirskich[6][5]
| Cyrylica (с 1940) |
Łacinka (1930—1940) |
Łacinka (1924, projekt[10]) |
Alfabet Kułajewa |
Pismo arabskie |
|---|---|---|---|---|
| А а | A a | A a | А а | ا |
| Б б | B ʙ | B b | Б б | ب |
| В в | V v | V v | - | ۋ |
| Г г | G g | G g | Г г | گ |
| Ғ ғ | Ƣ ƣ | Ĝ ĝ |  
|
ع |
| Д д | D d | D d | Д д | د |
| Ҙ ҙ | Đ đ | Dh dh |  
|
ذ |
| Е е | E e | - | Ь ь,  
|
ئ |
| Ё ё | - | - | - | - |
| Ж ж | Ƶ ƶ | Ƶ ƶ | Ж ж | ژ |
| - | Ç ç (do 1933) | J j | - | ج |
| З з | Z z | Z z | З з | ز |
| И и | I i | I i | И и | ي |
| Й й | J j | - | Ј ј | ى |
| К к | K k | K k | К к | ک |
| Ҡ ҡ | Q q | Q q | Һ һ | ق |
| Л л | L l | L l | Л л | ل |
| М м | M m | M m | М м | م |
| Н н | N n | N n | Н н | ن |
| Ң ң | Ꞑ ꞑ | Ꞑ ꞑ | Ҥ ҥ | ڴ |
| О о | O o | O o |  ɷ
|
ۇ |
| Ө ө | Ө ө | Ö ö | Ꞝꞝ | ۇ |
| П п | P p | P p | П п | پ |
| Р р | R r | R r | Р р | ر |
| С с | S s | S s | С с | س |
| Ҫ ҫ |
|
Th th |  
|
ث |
| Т т | T t | T t | Т т | ت |
| У у | U u | U u | У у | و |
| Ү ү | Y y | Ü ü |  
|
و |
| Ф ф | F f | F f | Ф ф | ف |
| Х х | X x | X x | Х х | ح |
| Һ һ | H h | H h |  
|
ھ |
| Ц ц | - | - | - | - |
| Ч ч | C c | C c | - | چ |
| Ш ш | Ş ş | Ç ç | Ш ш | ش |
| Щ щ | - | - | - | - |
| - | ьj (do 1939) | Y y | - | ي |
| Ъ ъ | - | - | - | - |
| Ы ы | Ь ь | Ә ә | Ъ ъ | ئ |
| Ь ь | - | - | - | - |
| Э э | - | - | Ь ь | ئ |
| Ә ә | Ә ә | E e |  
|
ﻪ |
| Ю ю | - | - | - | - |
| Я я | - | - | - | - |
| - | V v | W w | - | و |
| - | - | Э э | - | - |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Jazyki Rossijskoj Fiedieracyi i sosiednich gosudarstw. T. 1. Moskwa: Nauka, 2001, s. 173–176. ISBN 5-02-022647-5.
- ↑ Pisʹmiennyje jazyki mira. Rossijskaja Fiedieracyja. Moskwa: 2000, s. 74.
- ↑ a b Ł.M. Chusainowa, Ałfawity baszkirskogo jazyka w XIX - naczale XX wkow, wyd. 203, t. 3, Wiestnik Orienburgskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta, s. 37–42 (ros.).
- ↑ R. M. Łatypowa: Diejatielnostʹ N. I. Ilminskogo w sozdanii baszkirskogo ałfawita. Universum: fiłołogija i iskusstwowiedienije, 2014. [dostęp 2018-08-21]. (ros.).
- ↑ a b c d e Ҡ. З. Әхмәров: Башҡорт яҙыуы тарихынан. Ufa: Kitap, 2012. ISBN 978-5-295-05619-2.
- ↑ a b c d e f g h A. G. Biiszew: O baszkirskom ałfawitie // Woprosy sowierszenstwowanija ałfawitow tiurkskich jazykow SSSR. Moskwa: Nauka, 1972, s. 49–58.
- ↑ M. Z. Zakijew: Tiurko-tatarskoje pisʹmo (istorija, sostojanije i pierspiektiwy). Moskwa: Insan, 2005, s. 71.
- ↑ Ł.M. Chusainowa, Iz istorii stanowlenija i razwitija baszkirskoj orfografii, wyd. 191, t. 3, Wiestnik Orienburgskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta, 2016, s. 54–58 (ros.).
- ↑ Z. G. Uraksin: Ałfawit. Baszkirskaja encykłopiedija. [dostęp 2018-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-26)]. (ros.).
- ↑ Projekt alfabetu tatarsko-baszkirskiego opublikowano w gazecie „Jeszcze” 18 lipca 1924 r.