Architektura secesji w Rosji

Architektura secesji w Rosji – stanowiła zróżnicowany kierunek w architekturze rosyjskiej, w ramach którego można wydzielić trzy główne nurty: modernizowany, narodowy styl neorosyjski, modernizm północny (odpowiednik skandynawskiego romantyzmu narodowego) oraz secesja moskiewska. Budownictwo secesyjne w Rosji pojawiło się w 1896 roku i było rozwijane do roku 1918. Niemniej nazywane niekiedy „rosyjską secesją” projekty w „baśniowym” wariancie stylu neorosyjskiego pojawiały się już od 1869 roku. W okresie tym doszło w Rosji również do gwałtownego rozwoju pozostałych dziedzin sztuki i rzemiosła artystycznego, m.in. architektury wnętrz, rzeźbiarstwa, malarstwa, grafiki, meblarstwa, złotnictwa, ceramiki.

Art nouveau w stylu neorosyjskim

Architektura świecka

Secesja neorosyjska

Dom Szaranowa w Taganrogu, Fiodor Schechtel (1914)

Projekt Bramy Kijowskiej, Wiktor Hartmann (1869)

Szkic rosyjskiego pawilonu marynarki na Targach Światowych w Wiedniu, Wiktor Hartmann (1873)

Przystanek koronacyjny na Placu Zwycięstwa w Moskwie, Fiodor Schechtel (1896)

Dworzec Jarosławowski w Moskwie (1902). Styl neorosyjski, modernizm i retrospektywizm

Dwór Sawwiński w Moskwie, Iwan Kuzniecow (1905–1907). Styl neorosyjski i modernizm

Dom czynszowy Piercowej w Moskwie, Nikołaj Żukow (1905–1907)

Budynek Rosyjskiego Banku Rolniczego w Połtawie, Aleksandr Kobielew (1906–1908)

Bank Państwowy w Niżnym Nowogrodzie, Władimir Pokrowski (1910–1912). Retrospektywizm staroruski

Duma Miejska w Chabarowsku (1907–1909, arch. P. Bartoszewicz i B. Malinowski)

Kominek, Michaił Wrubel (1907–1909)

Przypominający secesję baśniowy nurt w architekturze neorosyjskiej pojawił się w latach 70. XIX wieku pod wpływem projektów Wiktora Hartmanna i Iwana Ropeta. Architektura ta, podobnie jak secesja, charakteryzowała się m.in. fantazyjnymi formami, często płynnymi, falistymi liniami, roślinnymi i zwierzęcymi ornamentami. Od secesji odróżniały ją przede wszystkim założenia teoretyczne, m.in. świadome, postulowane odniesienie do historii, tradycji i folkloru. Jednym z pierwszych przykładów neorosyjskiej fantazyjnej architektury jest niezrealizowany projekt nowej Bramy Kijowskiej z 1869 roku autorstwa Wiktora Hartmanna. Tradycje zapoczątkowane przez Hartmanna i Ropeta były następnie kontynuowane przez Fiodora Schechtela i innych czołowych architektów rosyjskich.

Pod koniec XIX wieku na sztukę rosyjską zaczęła oddziałować zachodnia secesja, co zaowocowało często swobodnym łączeniem form secesyjnych i neorosyjskich w Rosji. Ważnym źródłem inspiracji dla secesyjnych architektów w Rosji było również budownictwo eklektyczne. Do głównych przykładów modernizmu w stylu neorosyjskim zalicza się przebudowę Dworca Jarosławskiego w Moskwie (1902–1904) i dom „Skazka” w Petersburgu (1909, arch. Aleksandr Bernardazzi). Kolejnym nurtem w ramach którego przejawiały się formy secesyjne był retrospektywizm staroruski, wywodzący się wprost ze stylu neorosyjskiego. W przeciwieństwie do starszej generacji architektów neorosyjskich retrospektywiści przywiązywali większą wagę do posługiwania się wyrazistymi, autentycznymi wzorami dawnej architektury rosyjskiej i nie wahali się korzystać ze zdobyczy modernizmu. Do najważniejszych budynków tego nurtu zaliczany jest m.in. budynek Banku Państwowego w Niżnym Nowogrodzie (1910–1912).

Architektura sakralna

Neorosyjska architektura sakralna

Cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Abramcewie, Wiktor Wasniecow (1881–1882)

Fasada Monasteru Wysoko-Pietrowskiego (1890, Moskwa)

Cerkiew św. Ducha w Tałaszkinie, Siergiej Maljutin, Nikołaj Riepich (1902–1905)

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Parchomówce, Władimir Pokrowski i Wiktor Gołubiew (1903–1907)

Świątynia Ikony Matki Bożej "Poszukiwanie Zaginionych" na Zacepie w Moskwie, Nikołaj Szewjakow (1904–1906)

Monaster Świętych Marty i Marii w Moskwie, Aleksiej Szczusiew (1908–1911)

Cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Klaźmie, Siergiej Waszkow, Władimir Motyljow (1913–1914)

Staroobrzędowy Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Białej Krynicy (1901–1908)

Cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Petersburgu, Dmitrij Kryżanowski (1906–1907)

Cerkiew staroobrzędowa na Małym Gawrikowie w Moskwie, Ilja Bondarenko (1911)

Cerkiew Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa i Opieki Bogurodzicy w Moskwie, Ilja Bondarenko (1908–1909)

Od lat 80. XIX wieku do 1917 roku pojawił się trend modernistyczny w neorosyjskiej architekturze sakralnej, dotyczący głównie mniejszych projektów. Modernizm nie miał na celu zaprzeczania czy zrywania z rosyjską cerkiewną tradycją architektoniczną, lecz stanowił jej rozwinięcie poprzez stosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych i artystycznych w ramach tradycyjnych form.

Najstarszymi przykładami tego typu budowli są m.in. cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Abramcewie (1881–1882) według projektu Wiktora Wasniecowa, niezachowana drewniana cerkiew Wszystkich Świętych w Nadieżdinsku (1896–1898), cerkiew św. Ducha w Tałaszkinie (1902–1905), cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Sokolnikach (1903–1912), cerkiew Św. Trójcy w Bałakowie (1908–1909), monaster Świętych Marty i Marii w Moskwie (1908–1911), cerkiew Opieki Najświętszej Bogurodzicy w Petersburgu (1912–1913), drewniana cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Wyricy (1912–1914), cerkiew Sergiusza z Radoneża na Kulikowym Polu (1913) i cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Klaźmie (1913), będąca zarazem najstarszą żelbetową świątynią w Rosji.

Na początku XX wieku również niektóre cerkwie staroobrzędowców zaczęły być budowane w stylu modernizmu. Do najstarszych modernistycznych cerkwi staroobrzędowych należy cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Petersburgu (1906–1907) wybudowana według projektu Dmitrija Kryżanowskiego z własną kotłownią, parowym systemem ogrzewania ścian i wentylacją. Do kolejnych należały projekty Ilji Bondarenki, np. cerkiew Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa i Opieki Bogurodzicy w Moskwie (1908–1909) i cerkiew na Małym Gawrikowie w Moskwie (1911).

Modernizm północny

Architektura świecka

Modernizm północny

Hauswald na Kamiennym Ostrowie (1898)

Dom Forostowskiego w Petersburgu (1900–1901)

Dom Follenweidera na Kamiennym Ostrowie (1903, arch. Robert Meltzer)

Dworek S. Czajewa w Petersburgu, Władimir Apaszkow (1906–1907)

Willa Matyldy Krzesińskiej w Petersburgu (1904–1906)

Siedziba kompanii Singer w Petersburgu (1902). Modernizm i retrospektywizm

Posągi i reliefy siedziby kompanii Zinger w Petersburgu (1902)

Posągi i reliefy siedziby kompanii Zinger w Petersburgu (1902)

Dom handlowy „Bracia Jelisiejewy” w Petersburgu, Gawriił Baranowski (1902–1903). Modernizm

Przebudowa Dworca Witebskiego (Petersburg, 1904)

Dom czynszowy Putiłowej „z sowami” w Petersburgu, Ippolit Pretreaus (1906–1907)

Wejście główne do domu czynszowego Putiłowej „z sowami” w Petersburgu, Ippolit Pretreaus (1906–1907)

Dom Tołstowski w Petersburgu (1910)

Dom Pawła Szczerbowa w Gatczynie (1911, arch. Stiepan Kriczinski)

Sala Dworca Witebskiego (Petersburg, 1904)

Witraż w Grand Gotel Europa w Petersburgu (1905)

Kafel z Petersburga (około 1900)

Kafel z Petersburga (1911)

Pionierami tzw. „północnej architektury modernistycznej”, rozwijanej głównie w Petersburgu, guberniach nadbałtyckich i Wielkim Księstwie Finlandii byli Fiodor Lidvall i Wasilij Motyljow. Kolejnymi architektami odwołującymi się do modernizmu północnego byli m.in. Aleksandr von Hohen, Stanisław Brzozowski, Sima Minasz, Gawriił Baranowski, Paweł Suzor. Styl ten jest odpowiednikiem zachodniego romantyzmu narodowego i wyróżniał się na tle rosyjskiego modernizmu największym wpływem wzorów zachodnioeuropejskich, szczególnie skandynawskich. W 1897 roku Siergiej Dagilew zorganizował w Petersburgu pierwszą wystawę 70 szwedzkich, norweskich i duńskich artystów modernistycznych, a w roku następnym także artystów rosyjskich i fińskich. Obie wystawy miały wpływ na kształtowanie się modernizmu północnego w Rosji, który obok inspiracji sztuką skandynawską czerpał wzory z rosyjskiego folkloru, budownictwa ludowego i architektury staroruskiej. Szczególnie znamienne były wzajemne wpływy oraz związki artystyczne fińsko-rosyjskie, np. ojciec fińskiej architektury modernistycznej Eliel Saarinen był zarazem członkiem Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu i należał do „Świata Sztuki”. Samo Wielkie Księstwo Finlandii stanowiło w latach 1809–1917 autonomiczną krainę Imperium Rosyjskiego. Modernizm północny był także rozwijany na terenie rosyjskich guberni nadbałtyckich, gdzie po 1917 roku stał się istotnym elementem architektury łotewskiej i estońskiej.

Najstarszymi przykładami modernizmu na terenie dzisiejszej Rosji są luksusowe obiekty mieszkalne: dacza wielkiego kniazia Borysa Władymirowicza w Carskim Siole (1896–1897), Hauswald na Ostrowie Kamiennym (1898, później dwukrotnie przebudowywany), willa Matyldy Krzesińskiej w Petersburgu z oryginalnym oknem na sad (1904–1906) i dworek Czajewa w Petersburgu (1906–1907). Kolejnymi ważnymi obiektami w Petersburgu są m.in. siedziba kompanii Singer (1902), dom Towarzystwa Handlowego „Bracia Jelisiejewy” (1902) i Dom Tołstowski (1910–1912).

Do najokazalszych przykładów romantyzmu narodowego na obszarze rosyjskiego Wielkiego Księstwa Finlandii należą: dworzec kolejowy Helsinki Centralne (1904–1911, arch. Gottlieb Eliel Saarinen), Państwowe Muzeum Historyczne w Helsinkach (1905–1910, arch. Herman Gesellius, Armas Lindgren i G. E. Saarinen), ratusz w Joensuu (1909–1914, arch. G. E. Saarinen).

Architektura sakralna modernizmu północnego

Północna architektura sakralna

Kościół Podniesienia Krzyża Pańskiego w Wołogdzie (1909–1913, arch. Josif Padlewski)

Świątynia Matki Bożej z Lourdes przy Poselstwie Francuskim w Petersburgu (1903–1909, arch. Leontij Benois)

Kościół luterański św. Marii Magdaleny w Primorsku (1904, arch. Josef Stenbäck)

Kościół luterański w Mielnikowie (1907–1908, arch. Josef Stenbäck)

Kościół luterański w Mielnikowie (1911–1912, arch. Josef Stenbäck)

W Rosji, w kojarzonym na ogół ze sztuką zachodnioeuropejską stylu modernizmu północnego cerkwie prawosławne zasadniczo nie były wznoszone. Styl ten jednak zadomowił się w katolickiej i luterańskiej architekturze sakralnej w Petersburgu i na północy Rosji, a szczególnie w rosyjskiej Finlandii i guberniach nadbałtyckich. Do głównych projektów zrealizowanych w Petersburgu należy katolicka Świątynia Matki Bożej z Lourdes przy Poselstwie Francuskim (1903–1909, arch. Leontij Benois). Odosobnionym przykładem modernizmu północnego w architekturze Wołogdy na Rosyjskiej Północy jest kościół Podniesienia Krzyża Pańskiego (1909–1913, arch. Josif Padlewski).

Najbardziej imponujące świątynie w stylu romantyzmu narodowego były wznoszone w Wielkim Księstwie Finlandii. Należały do nich m.in. projekty architekta Larsa Eliela Soncka, np. katedra Archanioła Michała w Turku (1899–1905), katedra w Tampere (1907) i kościół w Kallio (1908–1912). Przykładami skandynawskiego romantyzmu narodowego na terenie dzisiejszej Rosji są luterańskie świątynie autorstwa Josefa Stenbäcka, np. kościół św. Marii Magdaleny w Primorsku (1904), kościół Przemienienia Pańskiego w Zielenogorsku (1907–1908) i kościół w Mielnikowie (1911–1912). Na skutek rewolucji październikowej (1917) i uzyskania przez Finlandię niepodległości w 1918 roku rozwój architektury w Rosji i Finlandii zaczął podążać w odmiennych kierunkach.

Secesja moskiewska

Secesja moskiewska

Dom Listów w Moskwie, Lew Kekuszew (1898)

Dom Jakunczikowa w Moskwie, William Walcot (1899)

Dom Rjabuszinskich w Moskwie, Fiodor Schechtel (1900)

Dom Dzierożynskiej w Moskwie, Fiodor Schechtel (1901–1904)

Dom Mindowskiego na Powarskiej w Moskwie (1903)

Siedziba Dinga w Sokolnikach (1902)

Dwór bojarski w Moskwie, Fiodor Schechtel (1901–1903)

Hotel Metropol w Moskwie, Lew Kekuszew i inni (1899–1907)

Dworzec Białoruski w Moskwie, Iwan Strukow i inni (1907–1912)

Restauracja Jar w Moskwie, Adolf Erichson (1909–1913)

Przedszkole na Wadkowskim Zaułku w Moskwie, Aleskandr Zelenko (1907)

Wnętrze domu Rjabuszinskich (1900)

Reliefy domu czynszowego Isakowa (Moskwa, 1906)

Reliefy domu czynszowego Isakowa (Moskwa, 1906)

Supraporta „Pływak”, Anna Gołubkina (Moskiewski Teatr Artystyczny, 1899–1903, arch. F. Schechtel)

Posągi na fasadzie domu czynszowego Stułowych (Moskwa, 1913–1914, arch. W. Dubowski)

Budownictwo secesyjne w Moskwie pojawiło się w 1898 roku, około dwa lata później niż w Petersburgu. Modernizm moskiewski wyróżniał się na ogół większym przywiązaniem do lekkich form secesyjnych od często surowych i ciężkich form modernizmu północnego. Do głównych architektów należeli: Lew Kekuszew, Fiodor Schechtel, Aleksandr Zelenko, Gieorgij Makajew i Iwan Strukow. Istotną rolę w początkowym okresie secesji moskiewskiej odegrał działający w Moskwie angielski architekt William Walcot.

Najstarszym przykładem secesji moskiewskiej jest siedziba Lista w Moskwie (1898). Do kolejnych, podobnych projektów należą: dom Jakunczikowa (1899, arch. William Walcot), domy Rjabuszinskich (1900) i Dzierażynskich (1901) zaprojektowane przez Fiodora Schechtela, siedziba Dinga w Sokolnikach (1902), dom Karła Gutheila (1902–1903, arch. William Walcot) i dom Mindowskiego na ul. Powarskiej (1903). Do ważnych obiektów moskiewskich zalicza się także Hotel Metropol (1899–1907), Typografia Levensona (1900), dom czynszowy „Sokoł” (1902) i Dwór Bojarski (1901–1903).

Pozostałe ośrodki i nurty Art nouveau

Pozostałe ośrodki i nurty

Dom z chimerami w Kijowie (1901–1902, arch. Władysław Horodecki)

Siedziba Obninskich w Obninsku pod Kaługą (1901)

Dom przy ulicy Elżbiety 10b w Rydze (1903, arch. Michaił Eisenstein)

Dom handlowy Oganowa we Władykaukazie (1903)

Relief narożny domu Gribuszina w Permie (1905, arch. A. Turczewicz)

Połtawskie Gubernialne Ziemstwo (1903, arch. Wasilij Kriczewski)

Dom Fiodorowów we wsi Worobjewo pod Małojarosławcem (1904)

Bank Rolniczy i Dworiański w Symbirsku (1911, arch. Fiodor Liwczak)

Bank Rolniczy w Niżnym Nowogrodzie (1913–1916, arch. Fiodor Liwczak)

Dom Nauki w Tomsku (1911–1912, arch. Andriej Kriaczkow)

Dacza Gołownika „ze słoniami” w Samarze (1908–1909)

Dach hotelu Astoria w Saratowie (1917, arch. Siemion Kallistratow)

Meczet w Petersburgu (1909–1920, arch. Nikołaj Wasiljew i Stiepan Kriczinski)

Teatr Opery i Baletu w Baku (1910–1911, arch. Nikołaj Bajew)

Rosyjska architektura secesyjna była rozwijana także poza Moskwą i Petersburgiem, głównie w Rydze (np. budynki Michaiła Eisensteina), w kaukaskich miasteczkach turystycznych i senatoriach (np. dom handlowy Oganowa we Władykaukazie z 1903 roku), na Powołżu, gdzie powstawały budynki z silnymi wpływami secesji wiedeńskiej (np. dacza Gołownika „ze słoniami” w Samarze z 1908 i Hotel Astoria w Saratowie z 1917 roku) oraz na wielu innych miejscach. W latach 1902–1903 doszło do wykształcenia się ukraińskiego stylu modernistycznego, który był rozwijany w wielu miastach Ukrainy i południa Rosji. Do pionierów nowego stylu należeli: rosyjski architekt Iwan Kuzniecow, autor projektu cerkwi Opieki Najświętszej Bogurodzicy w Plesziwcu (1902) oraz Wasilij Kriczewski, główny architekt Połtawskiego Gubernialnego Ziemstwa (1903). Artyści inspirowali się głównie idealizowanym, lokalnym budownictwem ludowym i dawnym barokiem kozackim. Podczas I wojny światowej, rewolucji w Rosji i utraty części terytoriów rozwój modernizmu na utraconych obszarach zaczął podążać w różnych kierunkach.

Nowoczesna inżynieria

Nowoczesna inżynieria

Otwarty Most Pałacowy z krążownikiem Aurora (Petersburg, 1916)

Zamknięty Most Pałacowy (Petersburg, 1916)

Krasnojarski Most Kolejowy na Jeniseju (1895-1899, inż. Jewgienij Knorre)

Wiadukt Brzeski w Moskwie, Iwan Strukow (1904–1908)

Wierchnije Torgowyje Riady (1893, inż. Władimir Szuchow)

Wierchnije Torgowyje Riady (1893, inż. Władimir Szuchow)

Dworzec Kijowski w Moskwie (1914–1918)

Wieża Szuchowa na XVI Wszechrosyjskiej Wystawie (1896, inż. Władimir Szuchow)

Dom handlowy Moskiewskiego Towarzystwa Kupieckiego (Moskwa, 1909, arch. F. Schechtel)

Budynek Centralnego Telegrafu w Moskwie (1925–1927, arch. Iwan Rerberg)

Nowoczesne budownictwo pojawiło się w Rosji pod koniec XIX wieku dzięki doświadczeniom sztuki inżynierskiej, związanym z budową kolei, górnictwem i ogólnym rozwojem przemysłu. Zaczęły powstawać wtedy mosty o wielkich rozpiętościach (niekiedy otwierane), wielkie piece hutnicze, doki pływające, stalowe wieżowce, rusztowe maszty radiodyfuzyjne. Wprowadzanie nowych materiałów (żelbet, stal, szkło) umożliwiło gwałtowny rozwój budownictwa, w tym architektury secesyjnej. Główną rolę w konstruowaniu nowych obiektów odegrał Władimir Szuchow, który w roku 1896 opracował konstrukcję wieży stalowej w kształcie hiperboloidy obrotowej, odznaczającą się znaczną wytrzymałością, lekkością i prostotą wykonania. Około 200 takich stalowych konstrukcji zbudowano jako wieże ciśnień, latarnie morskie, wieże radiowe itd. Budowano też wieże wielopiętrowe, montowane metodą „teleskopową”. Innym poważnym wkładem Szuchowa w rozwój budownictwa były jego prace nad lekkimi, ekonomicznymi przykryciami przestrzennymi, w wielu przypadkach znacznie wyprzedzającymi jego epokę.

Do nowoczesnych konstrukcji należą np. Krasnojarski Most Kolejowy na Jeniseju (1895–1899, inż. Jewgienij Knorre), Wiadukt Brzeski w Moskwie (1904–1908, arch. Iwan Strukow) i otwierany Most Pałacowy w Petersburgu (1916). Ciekawym projektem są moskiewskie Wierchnije Torgowyje Riady (1893), w których połączono nowoczesną konstrukcję z żelaza i szkła z formami staroruskiej architektury. W trzypiętrowym gmachu z głębokimi suterenami, składającym się z trzech podłużnych pasaży, zmieściło się ponad tysiąc sklepów. Konstrukcja stropów pasaży – metalowe kratownice w kształcie łuku z oszklonymi piętnastometrowymi przęsłami były unikalnym i śmiałym rozwiązaniem w XIX wieku. Do przykładów nowoczesnego budownictwa należą: dom handlowy Moskiewskiego Towarzystwa Kupieckiego (1909, arch. Fiodor Schechtel). Po 1917 roku architektura modernistyczna w Rosji zaczęła ewoluować w kierunku konstruktywizmu. W stylu obu kierunków – modernistycznego i konstruktywistycznego został zaprojektowany m.in. Budynek Centralnego Telegrafu w Moskwie (1925–1927, arch. Iwan Rerberg).

Literatura

• Jelena Andriejewna Borisowa: Russkij modern. Wyd. 1. Moskwa: Sowietskij Chudożnik, 1990. ISBN 5-269-00028-8.brak strony w książce
• Paweł Juriewicz Klimow: Modern w Rossiji. Wyd. 1. Moskwa: Art-Rodnik, 2010. ISBN 978-5-404-00025-2.brak strony w książce
• Marija Władimirowna Naszczokina: Moskowskij modern. Wyd. 1. Sankt-Pietierburg: Koło, 2015. ISBN 978-5-4462-0059-7.brak strony w książce
• Boris Michajłowicz Kirikow: Architektura pietierburskogo moderna. T. 1-3. Sankt-Pietierburg: Koło, 2008-2011.brak strony w książce
• Wasilij Władimirowicz Kiriłłow: Architektura siewiernogo moderna. Wyd. 2. Moskwa: URSS KomKniga, 2010. ISBN 5-484-01162-0.brak strony w książce