Komitat Bihar

Komitat Bihar

Bihar vármegye

komitat
Herb
Państwo	Węgry
Siedziba	Belényes, Nagyvárad, a w czasie okupacji tureckiej Debreczyn
Data likwidacji	1950
Powierzchnia	10 657 km²
Populacja (1910) • liczba ludności	646 300 (1910)
Plan
Położenie na mapie Węgier Komitat Bihar
47°03′N 21°56′E

Mapa administracyjna komitatu Bihar z 1910 r.

Komitat Bihar (rum.: Comitatul Bihor, niem.: Komitat Bihar; łac.: Comitatus Bihariensis) – jednostka administracyjna Węgier do 1950 r. Trzy czwarte terytorium komitatu sprzed traktatu trianońskiego znajduje się obecnie w Rumunii, podczas gdy jego zachodnia ćwiartka jest częścią Węgier.

Geografia

Komitat Bihar były trzecim do wielkości powierzchni komitatem Węgier. Południowo-wschodnia część komitatu leży w Górach Zachodniorumuńskich, podczas gdy jego część północno-zachodnia znajduje się na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Ważniejsze rzeki to Keresz i Berettyó. Komitat graniczył od północy z komitatami Hajdú, Szabolcs i Szatmár, od wschodu z komitatami Szilágy, Kolozs i Torda-Aranyos, od południa z komitatem Arad, a od zachodu z komitatami Békés i Szolnok. Ze względu na rozmiary nazywano go często państwem Bihar (Biharország).

W południowo-wschodniej części byłego komitatu znajdował się szczyt Nagy-Bihar (1849 m n.p.m.), najwyższe wzniesienie Masywu Biharu. Licząca ok. 3000 lat jaskinia lodowa Scărișoara jest największą tego typu jaskinią w Rumunii, która została odkryta prawdopodobnie w 1847 r. Do jaskini można dojechać drogą o długości 200 m. Położona na wysokości 580 m n.p.m. przełęcz Pasul Craiului (węg. Király-hágó) była przez stulecia granicą komitatów Bihar i Kolozs, a w latach 1552–1867 również Siedmiogrodu i Węgier.

Historia

Komitat Bihar na pierwszej mapie wojskowej, 1782-85

Według nieznanego autora, w czasach Arpada, ziemie między Cisą, Maruszą, Samoszem i lasem Igfon znajdowały się w posiadaniu biharskiego wodza Ménmaróta. Najmłodszy syn Arpada, Zoltán stanął później na czele Ducatusu Biharskiego, który był według tradycji terytorium zarządzanym przez następcę tronu. Jego stolicą był Biharvár, znajdujący się 14 km na północ od Nagyváradu. Ducatus Biharski (węg. Bihari Dukátus), jak również Ducatus Nitrzański (węg. Nyitrai Dukátus) oraz Ducatus Somogy (węg. Somogyi Dukátus) został zniesiony przez Kolomana Uczonego ok. 1110 r.

Bihar należy do najwcześniej utworzonych komitatów. Utworzył go Stefan I ze stolicą w Biharze. Po najeździe tatarskim stolicą został Nagyvárad. W średniowieczu do komitatu należały również tereny źródłowe Szybkiego Kereszu i region Kalotaszeg. Podczas rozpadu Węgier na trzy części, stał się częścią Partium. W latach 1660–1692 większa część komitatu wraz z zamkami znalazła się pod okupacją turecką. W latach 1849–1860 podzielono komitat na Północny i Południowy Bihar z Debreczynem i Nagyváradem jako stolicami, a sytuacja się nieco zmieniła po utworzeniu w 1876 r. komitatu Hajdú.

Część historycznego komitatu Bihar w obecnych granicach Węgier

W 1914 r. jego powierzchnia wynosiła 10 678 km², z czego w 1918 r. 7874 km² znalazło się w Rumunii. Siedzibą władz węgierskiego komitatu Bihar do 1950 r. (z wyjątkiem okresu 1940-44) było Berettyóújfalu, a po przyłączeniu w wyniku drugiego arbitrażu wiedeńskiego Północnego Siedmiogrodu, znowu Nagyvárad. W okresie po przyłączeniu powierzchnia węgierskiej części komitatu wynosiła 6511 km². Stolicą rumuńskiej jego części był Beiuș.

Zachodnia, pozostała w granicach Węgier część została w 1950 r. w ramach reformy administracyjnej, połączona z dawnym komitatem Hajdú i w ten sposób powstał dzisiejszy komitat Hajdú-Bihar.

Ludność

Liczba mieszkańców w 1880 r. wynosiła 446 777. Wśród nich było:

• 233 135 Węgrów (52,18%),
• 4305 Niemców (0,96%),
• 4554 Słowaków (1,02%),
• 186 264 Rumunów (41,69%),
• 466 Karpatorusinów (0,1%),
• 62 Serbów i Chorwatów (0,01%)
• i 2095 (0,47%) osób innych narodowości.

Liczba mieszkańców w 1891 r. wynosiła 516 704 osób, z czego:

• 283 806 (54,93%) Węgrów
• 219 940 (42,57%) Rumunów
• 5957 (1,15%) Słowaków
• 3374 (0,65%) Niemców

Liczba mieszkańców w 1910 r. wynosiła 646 301 osób, z czego:

• 365 642 (56,57%) Węgrów
• 265 098 (41,02%) Rumunów
• 8457 (1,31%) Słowaków
• 3599 (0,56%) Niemców

Podział administracyjny

W 1913 r. komitat był podzielony na 17 powiatów:

Komitat Bihar

• powiat Bél
• powiat Belényes
• powiat Berettyóújfalu
• powiat Biharkeresztes
• powiat Cséffa
• powiat Derecske
• powiat Élesd
• powiat Érmihályfalva
• powiat Centralny (siedziba Nagyvárad)
• powiat Magyarcséke
• powiat Margitta
• powiat Nagyszalonta
• powiat Sárrét (siedziba Biharnagybajom)
• powiat Szalárd
• powiat Székelyhíd
• powiat Tenke
• powiat Vaskoh

Na terytorium komitatu leżał oprócz tego, nie będąc jego częścią, Nagyvárad jako miasto na prawie municypalnym.

Żupani komitatu Bihar

Imię lub nazwisko i imię, godność	Okres urzędowania
István comes	około 1067
Saul	1102–1113
István (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))	1113
Bökény (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))	1135–1136
Achus	1137–1138
Faus – palatyn	1138
István	1141
Ezsau	1183–1186
Both	1189–1193
Péter	1197
Miklós	1199
Mika (również sędzia krajowy (judex curiae regiae))	1198–1202
Benedek – palatyn	1202–1203
Girko	1205–1206
Mog (również palatyn)	1206–1207
Miklós (powtórnie)	1207–1209
Marcellus	1208
Zsámbéki Smaragd	1208
Mihály	1209
Fiad	1209
Bánk	1209–1212
Mika	1212–1216
Nimcha (również książę siedmiogrodzki)	1217
Mika	1218–1221
Illés	1222
Gyula	1222
Pózsa	1223
Micha	1223
Tivadar	1224
Miklós	1228–1229
Moys – palatyn	1229–1230
István (również główny podczaszy)	1233–1235
Dénes	1236
Lőrincz	1236–1238
Domonkos (również skarbnik)	1240
Bacs	1241–1242
Dénes – palatyn	1246
Mike (również palatyn i żupan komitatu Temes)	1247
István – palatyn (również żupan komitatu Temes)	1247
Moys – (również żupan komitatu Somogy)	1264
Telegdi Demeter	1272
Pál (również żupan komitatów Szatmár i Kraszna)	1290–1301
Beke	1302
Mosonyi Dénes	1310
Debreczeni Dózsa (również żupan komitatu Szabolcs)	1317–1318
Futtaki Dénes	1319–1321
Csuka	1327
Hannusfalvi Donk Demeter – skarbnik	1332–1333
Balázs	1338
Szécsényi Farkas Tamás	1343
Báthori János	1343
Miklós (również żupan komitatów Temes, Kraszna i środkowego Szolnok)	1370
Berenthi Tamás	1370
Gergely	1375
Toldi György	1380–1382
Telegdi Miklós	1383
Podvinay Miklós	1386
Zsidai Csáki Miklós	1396–1397
Csáki László (również żupan środkowego Szolnok)	1426
Székely János	1438
Csáky Ferenc	1441–1461
Nitzki Benedek (w trakcie)	1458
Nagymihályi András	1463
Vitéz János – biskup Nagyváradu (żupan dziedziczny)	1464
Beckenschläger János – biskup (żupan dziedziczny)	1465–1467
Miklós – biskup (żupan dziedziczny)	1470
Egervári László – kasztelan Nagyváradu	1474
Filipecz János – biskup (żupan dziedziczny)	1474–1488
Kinizsi Pál	1489–1493
Somi Jósa	1494
Farkas Bálint – biskup (żupan dziedziczny)	1495
Kálmáncshi György – biskup (żupan dziedziczny)	1495–1501
Szathmári György – biskup (żupan dziedziczny)	1502
Thurzó Zsigmond – biskup (żupan dziedziczny)	1506
Pöstyényi Gergely – namiestnik	1513
Perényi Ferenc – biskup (żupan dziedziczny)	1514–1526
Czibak Imre – biskup	1526–1550
Both Péter – kasztelan Nagyváradu	1550
Fráter György – biskup	1550–1551
Varkocs Tamás I.	1552–1553
Zaberdjei Mátyás – biskup	1553–1556
Ghymesi Forgách Ferenc	1556
Kendi Antal	1557
Varkocs Tamás II.	1557
Somlyai Bátori István – kasztelan Nagyváradu	1562–1566
Hagymássy Kristóf	1566
Báthori Kristóf	1571–1577
Giczy János	1577–1580
Sibrik György	1580
Giczy János	1581
Bánffy Dénes	1581
Veres Gáspár	1581
Sibrik György	1582–1585
Bánffy Dénes	1585–1586
Pekry Gábor	1587–1589
Báthory István	1589
Bánffy Dénes	1590–1592
Bocskai István	1592–1598
Nyáry Pál – sędzia, kasztelan Nagyváradu	1598
Bánffy Dénes	1599
Nyáry Pál – sędzia, kasztelan Nagyváradu	1599–1601
Bánffy Dénes	1606
Rhédey Ferenc (również żupan komitatu Máramaros)	1614–1621
Bethlen István – kasztelan Nagyváradu	1621–1633
II. Rákóczi György – kasztelan Nagyváradu	1633
Ruszkai Korniss Zsigmond – rycerz Złotej Ostrogi	1636–1643
Teleki János	1651
Gyulay Ferenc – kasztelan Nagyváradu	1653–1659
Ebeni István – kasztelan Nagyváradu	1659
Haller Gábor	1659–1660
Rhédey Ferenc – książę siedmiogrodzki	1660
nie było żupana	1660–1668
Benkovics Ágoston – biskup (żupan dziedziczny)	1688–1702
Csáky – hrabia, kardynał	1703–1732
Luzsénszki István – hrabia, biskup	1733. lipiec – 1735
Okolicsányi János – biskup	czerwiec 1735 – 1738
Csáky Miklós – hrabia, biskup	1738–1758
Forgách Pál – biskup	marzec 1758 – 1760
Patachich Ádám – biskup	maj 1760 – 1776
Andrássy István – hrabia, namiestnik	kwiecień 1777
Brunswick Antal – hrabia	maj 1779 – 1780
Korniss Mihály – hrabia	1781
Ürményi József	czerwiec 1782 – 1785
Teleki Samu – hrabia, namiestnik i naczelnik okręgu	czerwiec 1785 – 1787
Haller József – hrabia	marzec 1787 – 1790
Brunswick József – namiestnik	grudzień 1790
Teleki Samu – hrabia II.	lipiec 1791 – 1822
Rhédey Lajos – administrator żupański	1822–1824
Zichy Ferenc – hrabia, namiestnik	1825
Lónyay János – namiestnik	1836
Tisza Lajos – namiestnik	1836–1848
Beőthy Ödön	1848
Uray Bálint – c.k. komisarz	1849
Jósa Péter – c.k. komisarz	1849
Reviczky Menyhért (Bihar Północny) i Ravazdy István (Bihar Południowy) – naczelnicy komitatów	1860
Várady Szabó János – naczelnik Północnego Biharu	1860
Gerzon N. – (Bihar Południowy) i Hoffbauer Sándor (Bihar Południowy)	1860
Haller Sándor – hrabia, żupan	1860
Petrák János – c.k. komisarz	1861–1862
Hajdú János – namiestnik	1862–1865
Szlávy József – żupan	1865–1867
Tisza Lajos	1867–1871
Dőry József – baron	1871–1892
Beőthy László	1893–1905
Glacz Antal – żupan	kwiecień 1906 – wrzesień 1909
dr. Miskolczy Ferenc – żupan	marzec 1910 – czerwiec 1917
Malatinszky Lajos – żupan	lipiec 1917 – wrzesień 1918
dr. Szilágyi Lajos – żupan	wrzesień 1918 – kwiecień 1920
dr. Kovács Nagy Sándor – żupan	wrzesień 1920 – grudzień 1921
Balásházy István – żupan	marzec 1922 – czerwiec 1922
dr. Miskolczy Lajos – żupan	listopad 1922 – marzec 1923
Almásy Sándor – żupan	marzec 1923 – lipiec 1927
baron Feilitzsch Bertold – szambelan	lipiec 1927 – marzec 1930
baron Vay László – żupan	marzec 1930 – wrzesień 1933
dr. Szilágyi Lajos – żupan	wrzesień 1933 – listopad 1937
Barcsay Ákos – żupan	listopad 1937 – marzec 1938
dr. Vajai Károly – żupan	marzec 1938
Barcsay Ákos – żupan	kwiecień 1938
dr. Molnár Imre – żupan	1939–1940
dr. Ciffra Kálmán – żupan	1941–1944
Bartsch Sándor – żupan	listopad 1944
dr. Zöld Sándor – żupan	listopad 1944 – grudzień 1944
Erdélyi Károly – żupan	styczeń 1945 – październik 1945
Kiss János – żupan	październik 1945 – grudzień 1946
Bakó Sándor – żupan	grudzień 1946 – lipiec 1947
Barcsa Gyula – żupan	październik 1947 – listopad 1947
Futó József – żupan	listopad 1947 – listopad 1948
Demjén Miklós – żupan	grudzień 1948 – czerwiec 1949
dr. Hazai László – żupan	1949. sierpień – marzec 1950

Bibliografia

• Hajdú-Moharos József: Partium, Nagyvárad 1997
• A Pallas nagy lexikona
• Magyar katolikus lexikon
• Erdély útikönyv, JEL-KÉP Bt.

Linki zewnętrzne

• Spis powszechny z 1880 r.

Literatura

• Borovszky Samu – Sziklay János: Magyarország vármegyéi és városai VI. Budapest: Országos Monografia Társaság. 1901.