Las Rzuchowski
 Widok z lotu ptaka na lokalizację krematoriów i masowych grobów | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
Położenie na mapie gminy Dąbie  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kolskiego  | |
 52°09′11,5″N 18°43′17,8″E/52,153194 18,721611
| |
.jpg)
Las Rzuchowski (również Las Chełmiński[1]) – niewielki kompleks leśny na terenie gminy Dąbie oraz Koło, w powiecie kolskim. Zlokalizowany na terenie Nadleśnictwa Koło.
Miejsce funkcjonowania tzw. „obozu leśnego” – części obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.
Historia[edytuj | edytuj kod]
15 listopada 1939 roku Niemcy przewieźli do lasu grupę 56 zakładników z powiatu kolskiego (z Bierzwiennej, Dąbia, Dobrowa, Izbicy Kujawskiej, Janowic, Kaczyńca, Kiejsz, Kiełczewa, Kłodawy, Korzecznika, Łubianki, Majdan, Olszówka, Praksedowa, Szczkówka, Wawrzyn, Zygmuntówka), osadzonych wcześniej w areszcie miejskim w Kole. Następnie zakładnicy, w ramach akcji wyniszczenia polskich elit, zostali zamordowani strzałami w tył głowy przez żołnierzy Wehrmachtu i funkcjonariuszy żandarmerii[2]. Do dnia dzisiejszego udało się ustalić tożsamość 54 zamordowanych[3].
Lista rozstrzelanych w Lesie Rzuchowskim wygląda następująco:
- Jan Bajer,
- Kazimierz Bentkowski,
- Władysław Bentkowski,
- Eugeniusz Bralicki (lub Eugeniusz Białecki),
- Józef Bystrzycki,
- Stanisław Brzeziński,
- Szymon Cząstkowski,
- Piotr Duda,
- Zygmunt Gogela,
- Stanisław Jabłoński,
- Ignacy Jankowski,
- Feliks Januszewski,
- Michał Kalinowski,
- Bronisław Karniewski,
- Tadeusz Kędzierski,
- Tadeusz Kowalewski,
- Józef Kona,
- Stanisław Kwiatkowski,
- Stanisław Lewandowski,
- Władysław Lewandowski,
- Henryk Lewandowski,
- Antoni Lewandowski,
- Jan Lewiński,
- Stanisław Lidwiński,
- Jan Luciak (lub Jan Łuczak),
- Tadeusz Łaszkiewicz,
- Wacław Łaszkiewicz,
- Zdzisław Łaszkiewicz,
- Jan Michalak,
- Feliks Misiak,
- Józef Moderacher (lub Józef Modrzejewski),
- Stanisław Nowacki,
- Stefan Nowacki,
- Wacław Okupski,
- Henryk Orywoll,
- Bronisław Pawłowski,
- Zygmunt Piaskowski,
- Józef Rosiak,
- Roman Rosiak,
- Stanisław Sikorski,
- Szymon Szrejbrowski,
- Marian Szymański,
- Józef Śmietański,
- Stanisław Tatarczan,
- Jan Tomczak,
- Aleksander Trzaskalski,
- Józef Woleniczak,
- Henryk Wronierski (lub Henryk Wiśniewski),
- Stefan Wronierski (lub Stefan Wiśniewski),
- Stanisław Wronkiewicz,
- Czesław Zapędowski,
- Mieczysław Żywanowski,
- Feliks Żwirkowski,
- Jan Żwirkowski,
- N.N.,
- N.N.[3].
W latach 1941–1945 w lesie funkcjonował Waldlager – „obóz leśny”, będący początkowo miejscem pochówku ofiar obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, a następnie także jako lokalizacja krematoriów, w których palone były ciała ofiar[4]. W grudniu 1941 roku w środku lasu wykopano pierwszy grób masowy, mierzący około 20 metrów długości, 8 metrów szerokości i 6 metrów głębokości. Wraz z dalszą działalnością obozu poręba powiększała się, powstały na niej również kolejne groby, tym razem mierzące 150 metrów długości[5]. Zakopywane mogiły były następnie obsadzane sadzonkami drzew (m.in. brzóz i sosen)[4]. Osobne, mniejsze pochówki przeprowadzano również w innych, losowych miejscach. Przy zakopywaniu zwłok pracowało komando złożone z żydowskich więźniów, członkami komando byli m.in. Abraham Rój, Szlama Ber Winer i Mordechaj Podchlebnik[5]. Według relacji Podchlebnika, każdego dnia w lesie zakopywano zwłoki około 1000 osób[5].
W związku z postępującym rozkładem zwłok, w styczniu 1942 roku groby zaczęto polewać chemikaliami (najprawdopodobniej chlorem), które miały niwelować zapach[6]. Stężenie chemikaliów w ziemi doprowadziło do tego, że jeszcze w 2003 roku, podczas prac archeologicznych, rękawiczki gumowe używane przez archeologów pracujących na miejscu rozpuszczały się[6]. Wczesną wiosną 1942 roku z rozkazu Heinricha Müllera rozpoczęto wykopywanie zwłok i palenie ich w specjalnych krematoriach. W celu zorganizowania specjalnej infrastruktury do Chełmna sprowadzono Paula Blobla, który wzniósł w lesie polowe krematoria opalane drewnem. Zwłoki palono także w otwartych paleniskach, gdzie zwłoki przekładano warstwami drewna. Stosy takie miały osiągać czasem aż 12 warstw[6]. Temperatura w krematoriach i na paleniskach była jednak zbyt niska, by spopielić kości, dlatego członkowie komanda leśnego musieli miażdżyć kości za pomocą tłuczków i ubijaków. Następnie zakupiono z Hanoweru maszynę do mielenia kości, którą umieszczono w specjalnym baraku na terenie lasu[7]. Początkowo zmiażdżone kości zakopywano w głębokich dołach i obsadzano roślinami (po likwidacji obozu kości wykopywano i rozsypywano po okolicy)[7].
W kwietniu 1943 roku rozebrano krematoria i pozostałe obiekty infrastruktury obozowej, na masowych grobach siano również trawę[7]. Pod koniec 1944 roku odbudowano krematoria, które wzniesiono na cementowych fundamentach o wymiarach 17×17 metrów z żaroodpornej cegły zakupionej w kolskiej cegielni. Przy budowie krematoriów wykorzystano również szyny z kolejki wąskotorowej idącej przez las[8]. W piecach palono jednorazowo 100 ciał[8]. Wcześniejszą maszynę do mielenia kości zastąpiono maszyną przywiezioną z młyna wodnego z Zawadki, zmielone kości wrzucano następnie do Warty[8][9]. W czerwcu 1945 roku pod nadzorem Władysława Bednarza masowe groby rozkopano i zbadano[9].
Pod koniec lipca 1945 roku ekshumowano również ciała polskich zakładników. Ekshumacji dokonano w obecności członków rodzin ofiar, lekarza powiatowego oraz przedstawicieli władz samorządowych i partyjnych (m.in. Józefa Mamońskiego), prawdopodobnie obserwowało je kilkaset innych osób, w tym wielu funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej[10]. Do pracy przy ekshumacji zmuszono miejscowych Niemców, m.in. emerytowanego pastora Antona Rutkowskiego z Dąbia. Ciała złożono następnie w nowym grobie w pobliżu dotychczasowego miejsca pochówku[11]. Pogrzebowi przewodniczył ksiądz Bogumił Kasprzak z parafii pw. Krzyża Świętego w Kole[11].
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Pierwszym upamiętnieniem na terenie lasu były prowizoryczne tabliczki z nazwiskami zamordowanych w 1939 roku zakładników, umieszczone na ich grobie. Następnie zorganizowano konkurs na projekt pomnika, który wygrał najprawdopodobniej malarz Jerzy Mikiprowicz z Koła[11]. W 1946 roku firma budowlana braci Kaftan z Dąbia wykopała na terenie lasu studnię, wykonała cembrowanie i zgromadziła piasek do dalszych robót, które jednak przerwano, tłumacząc to brakiem cementu[12]. W drugiej połowie 1947 roku wykonano fundamenty pomnika, prace ponownie przerwano z powodu braku funduszy. W 1949 roku planowano wybudowanie na mogile okazałego pomnika, który wyceniano na kilka milionów złotych, inicjatywa ta jednak upadła[12][13].
Na początku lat 60. XX wieku rozpoczęto budowę Pomnika Ofiar Faszyzmu autorstwa Józefa Stasińskiego i Jerzego Buszkiewicza[14], który odsłonięto 24 września 1964 roku. Przed odsłonięciem pomnika usunięto z mogiły zakładników krzyż i zastąpiono go płytą z nazwiskami ofiar [15]. W latach 80. XX wieku z inicjatywy NSZZ RI „Solidarność” na mogile ponownie postawiono krzyż, a w 1990 roku wymieniono płytę z nazwiskami[16]. W 1991 roku na mogile wybudowano ołtarz polowy autorstwa Jana Rassumowskiego, 7 sierpnia tego samego roku odsłonięto również obelisk upamiętniający Stanisława Kaszyńskiego[16].
Staraniem Kazimierza Kasperkiewicza zidentyfikowano prawie wszystkie ofiary egzekucji z listopada 1939 roku. 14 listopada 2011 roku starosta Wieńczysław Oblizajek i senator Ireneusz Niewiarowski odsłonili nową płytę, na której znalazły się nazwiska 54 zakładników i informacja o 2 osobach niezidentyfikowanych[17]. W 2012 roku z jednego z pomników na terenie lasu skradziono mosiężną tablicę pamiątkową[18].
W 2017 roku powstała inicjatywa przeprojektowania miejsca upamiętnienia zakładników, w 2019 roku zmodernizowano Pomnik Ofiar Faszyzmu[19].
W 1990 roku odsłonięta została Ściana Pamięci, będąca murem z symboliczną bramą. na którym wieszane są tablice pamięci upamiętniające ofiary obozu[20]. Oprócz tego na terenie lasu istnieją mniejsze pomniki i tablice pamiątkowe (pomnik pamięci dzieci czeskich, pomnik rodziny Kujawskich, dwa pomniki ofiar mordu w Lesie Rudzickim i Lesie Krążel, pomnik więźniów obozu pracy w Czarkowie, pomniki upamiętniające mieszkańców getta w Czachulcu, Żydów łódzkich, brzezińskich, gąbińskich i bełchatowskich)[21] oraz lapidarium nagrobków z cmentarza żydowskiego w Turku[14].
Wnętrze Pomnika Ofiar Faszyzmu zasiedla nocek duży[14].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 213.
- ↑ Wąsowicz 2022 ↓, s. 151.
- ↑ a b Kamil Janicki, Polscy zakładnicy - Pierwsze ofiary Lasu Rzuchowskiego, Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem o. Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie, Chełmno nad Nerem 2019
- ↑ a b Smykowski 2018 ↓, s. 357.
- ↑ a b c Smykowski 2018 ↓, s. 358.
- ↑ a b c Smykowski 2018 ↓, s. 359.
- ↑ a b c Smykowski 2018 ↓, s. 360.
- ↑ a b c Smykowski 2018 ↓, s. 361.
- ↑ a b Smykowski 2018 ↓, s. 362.
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 215.
- ↑ a b c Babik 2022 ↓, s. 216.
- ↑ a b Babik 2022 ↓, s. 219.
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 220.
- ↑ a b c Ilona Żółtowska, Tomasz Lewandowski, Las Rzuchowski – Kulmhof mało znane miejsce zagłady 200 tys. ofiar Holokaustu [online], kolo.poznan.lasy.gov.pl, 23 września 2021 [dostęp 2022-12-31] (pol.).
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 221.
- ↑ a b Babik 2022 ↓, s. 223.
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 224.
- ↑ Andrzej Kulej, Chełmno nad Nerem. Ukradli tablicę z byłego Obozu Zagłady [online], Konin Nasze Miasto, 24 sierpnia 2012 [dostęp 2022-12-31] (pol.).
- ↑ Babik 2022 ↓, s. 225.
- ↑ Muzeum byłego niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem i Muzeum Stacji Radegast w Łodzi – miejsca pamięci ofiar Litzmannstadt Getto [online], Instytut Pamięci Narodowej - Poznań [dostęp 2022-12-31] (pol.).
- ↑ Andrzej Grzegorczyk, Piotr Wąsowicz, Obóz zagłady Kulmhof w Chełmie nad Nerem, Luboń, wyd. Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, s. 83-105, ISBN 978-83-937352-9-7
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Magdalena Babik, Pomnik-ołtarz polskich zakładników w lesie rzuchowskim, Piotr Gołdyn (red.), „Polonia Maior Orientalis”, IX, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2022, ISSN 2392-0106.
- Mikołaj Smykowski, Krajobraz pośmiertny. Las Rzuchowski w perspektywie forensycznej., „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” (4), 2018, ISSN 1230-6142.
- Piotr Wąsowicz, Ze wspomnień rodzinnych Tadeusza Gogeli, „Rocznik Kolski”, 15, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2022, ISSN 1898-1607.