Marek Lichtenbaum

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Marek Lichtenbaum
Data i miejsce urodzenia

28 listopada 1876
Warszawa

Data i miejsce śmierci

23 kwietnia 1943
Warszawa

Członek Tymczasowej Rady Przybocznej przy komisarycznym prezesie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie
Okres

od 1937
do 1939

Zastępca przewodniczącego warszawskiego Judenratu
Okres

od październik 1939
do 23 lipca 1942

Przewodniczący warszawskiego Judenratu
Okres

od 23 lipca 1942
do 23 września 1943

Poprzednik

Adam Czerniaków

Marek Lichtenbaum (ur. 28 listopada 1876 w Warszawie, zm. 23 kwietnia 1943 tamże) – polski inżynier budowlany pochodzenia żydowskiego, w okresie międzywojennym członek władz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, w latach 1939–1942 zastępca przewodniczącego, a w latach 1942–1943 przewodniczący warszawskiego Judenratu.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Do 1939 roku[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 28 listopada 1876 roku[1] w Warszawie[2]. Przed II wojną światową wykonywał zawód inżyniera budowlanego[3].

Udzielał się aktywnie w życiu warszawskiej społeczności żydowskiej. Gdy w styczniu 1937 roku władze sanacyjne postanowiły rozwiązać władze Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, był jednym z dziewięciu znanych działaczy społecznych, których zaproszono do Tymczasowej Rady Przybocznej przy komisarycznym prezesie gminy Maurycym Mayzlu[4].

W ramach obowiązków związanych z zasiadaniem we władzach komisarycznych był m.in. członkiem komisji badającej sytuację budżetową gminy[5]. Ponadto pełnił funkcję przewodniczącego wydziału gospodarczego oraz zastępcy przewodniczącego wydziału cmentarnego[6].

Wrzesień 1939 roku[edytuj | edytuj kod]

Gdy 1 września 1939 roku hitlerowskie Niemcy rozpoczęły najazd na Polskę, Lichtenbaum pozostał w Warszawie. Tymczasem 6 września stolicę opuścił prezes Maurycy Mayzel. Jego zniknięcie pogrążyło gminę żydowską w chaosie[7]. W tych okolicznościach 20 września Komisarz Cywilnej Obrony Warszawy Stefan Starzyński polecił radcom gminy wykonywanie obowiązków tymczasowego przewodniczącego, wyznaczając jednocześnie Adama Czerniakowa na „przewodniczącego obrad”, a Lichtenbauma – na jego zastępcę. Lichtenbaum był także rozważany jako jeden z dwóch kandydatów na stanowisko komisarycznego prezesa gminy. Ostatecznie jednak 23 września prezydent Starzyński postanowił również to stanowisko powierzyć Czerniakowowi, podczas gdy Lichtenbauma wyznaczył na jego zastępcę[8].

W czasie oblężenia Warszawy Lichtenbaum uczestniczył w organizowaniu Żydowskiego Komitetu Obywatelskiego, a następnie wszedł w skład jego pięcioosobowej egzekutywy[9]. Gdy 13 września, w święto Rosz ha-Szana, zamieszkana przez Żydów dzielnica północna padła ofiarą szczególnie silnych nalotów Luftwaffe, był obok Czerniakowa jedną z osób, które najbardziej aktywnie włączyły się w akcję usuwania zniszczeń i niesienia pomocy poszkodowanym[10].

Judenrat i getto warszawskie[edytuj | edytuj kod]

Na początku października 1939 roku, krótko po wkroczeniu wojsk niemieckich do Warszawy, na żądanie dowództwa Einsatzgruppe IV utworzono 24-osobową Radę Żydowską (niem. Judenrat) z Adamem Czerniakowem jako przewodniczącym. Lichtenbaum znalazł się w jej pierwszym okupacyjnym składzie[11]. Był formalnie zastępcą przewodniczącego[12].

Gdy w kwietniu 1940 roku Niemcy nakazali wzniesienie murów wokół obszaru przyszłego getta, Lichtenbaum nadzorował ich budowę z ramienia Judenratu[13]. W późniejszym czasie każdorazowo nadzorował przebudowy murów, wymuszone częstymi zmianami granic dzielnicy zamkniętej[12]. Był także członkiem komisji ds. szpitalnictwa działającej przy wydziale zdrowia Judenratu[14][a]. Wielokrotnie towarzyszył Czerniakowowi podczas spotkań z przedstawicielami władz okupacyjnych[12].

Lichtenbaum nie cieszył się w getcie warszawskim dobrą opinią; określano go mianem „mizernej kreatury, warchoła i gbura”[15]. Niemniej Czerniaków cenił Lichtenbauma za jego talenty organizacyjne oraz twardość charakteru, która pozwalała mu dyscyplinować urzędników Judenratu i pracowników gettowych przedsiębiorstw, do czego z kolei bardziej łagodny z natury przewodniczący niezbyt się nadawał[b][16]. Złą dobrą opinią cieszyli się także dwaj synowie Lichtenbauma. Uważano ich za przedstawicieli „złotej młodzieży”, a także za „macherów”, którzy wraz z ojcem dorabiają się kosztem Judenratu[17]. Niemniej Czerniaków cenił ich za lojalność, a jeden z młodych Lichtenbaumów służył mu nawet jako pośrednik w kontaktach z władzami niemieckimi[18].

W lutym 1940 roku Lichtenbaum został wraz z Czerniakowem zatrzymany na ulicy przez niemieckich policjantów, którzy zamierzali zabrać ich do robót przymusowych. Został wtedy pobity nahajką. 6–10 kwietnia 1941 roku został wraz z Czerniakowem pobity i na krótko aresztowany. Aby go dodatkowo upokorzyć, zgolono mu wąsy. Według niektórych relacji po tym doświadczeniu Lichtenbaum stał się znacznie bardziej uległy wobec okupanta[12].

23 lipca 1942 roku, w drugim dniu wielkiej akcji deportacyjnej w getcie warszawskim, Czerniaków popełnił samobójstwo nie chcąc współpracować z hitlerowcami przy wywózkach do obozu zagłady w Treblince. Nowym przewodniczącym Judenratu Niemcy wyznaczyli Lichtenbauma[19]. W czasie „wielkiej akcji” okazywał im całkowitą uległość[20]. W sierpniu 1942 roku został przewodniczącym wydziału prezydialnego Judenratu[21].

Po zakończeniu „wielkiej akcji” Lichtenbaum pozostał przewodniczącym Judenratu. Jesienią 1942 roku zamieszkał przy ul. Muranowskiej 40[1]. W praktyce jego funkcja stała się jednak fasadowa, gdyż Rada została pozbawiona jakichkolwiek istotnych kompetencji[22]. Niemniej Niemcom zależało na stworzeniu w getcie pozorów normalności. Z tego powodu pod koniec października lub na początku listopada 1942 roku – po raz pierwszy w historii warszawskiego Judenratu – przewodniczący został wezwany na rozmowę z dowódcą SS i policji w dystrykcie warszawskim SS-Oberführerem Ferdinandem von Sammern-Frankeneggiem[23].

Po tzw. akcji styczniowej w 1943 roku działalność Judenratu praktycznie ustała. Od tego momentu Rada ograniczała się niemal wyłącznie do załatwiania spraw związanych z aprowizacją[24]. Lichtenbaum w rozmowach z Niemcami przyznawał, że nie ma już żadnego wpływu na sytuację w getcie, gdyż realną władzę przejęła w nim Żydowska Organizacja Bojowa[25][26]. Został zmuszony, by wyasygnować z kasy Judenratu 250 tys. złotych dla ŻOB na zakup broni, gdyż bojownicy zagrozili mu, iż w przypadku odmowy zabiją jego syna[27].

19 kwietnia 1943 roku Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta, na co żydowski ruch oporu odpowiedział zbrojnym powstaniem. W momencie rozpoczęcia niemieckiej „akcji” Lichtenbaum wraz z kilkoma innymi radcami został osadzony w charakterze zakładnika w tzw. Befehlstelle przy ul. Żelaznej 103. Cztery dni później zaprowadzono ich na Umschlagplatz, gdzie zostali rozstrzelani, a ich zwłoki wyrzucono na śmietnik[28].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Marta Janczewska podaje, że Lichtenbaum był także przewodniczącym wydziału gospodarczego Judenratu (patrz: Janczewska 2014 ↓, s. 730). Inne źródła podają jednak, że funkcję tę pełnił Izrael First (patrz: Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 1607).
  2. ↑ Niemniej osobisty sekretarz Czerniakowa, Leon Tyszka, twierdził, że przewodniczący Judenratu nie miał do swojego zastępcy pełnego zaufania. Patrz: Urynowicz 2009 ↓, s. 257.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 403.
  2. ↑ Marek Lichtenbaum. holocaust-denkmal-berlin.de. [dostęp 2023-01-27]. (niem.).
  3. ↑ Janczewska 2014 ↓, s. 730.
  4. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 155.
  5. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 165.
  6. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 163.
  7. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 174.
  8. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 176.
  9. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 177.
  10. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 178.
  11. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 191.
  12. ↑ a b c d Urynowicz 2009 ↓, s. 267.
  13. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 201, 267.
  14. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 511.
  15. ↑ Fuks 1983 ↓, s. 313.
  16. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 267, 269–270.
  17. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 274.
  18. ↑ Urynowicz 2009 ↓, s. 267, 274.
  19. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 399.
  20. ↑ Libionka 2017 ↓, s. 139.
  21. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 405.
  22. ↑ Gutman 1993 ↓, s. 375–376.
  23. ↑ Gutman 1993 ↓, s. 372.
  24. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 400–401.
  25. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 1480.
  26. ↑ Gutman 1993 ↓, s. 456.
  27. ↑ Gutman 1993 ↓, s. 455–456.
  28. ↑ Engelking i Leociak 2013 ↓, s. 401.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście [e-book/epub]. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-28-0.
  • Marian Fuks (opr.): Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego. 6 IX 1939 – 23 VII 1942. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-03042-9.
  • Israel Gutman: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie, walka. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1993. ISBN 83-85249-26-5.
  • Marta Janczewska: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy. T. 12: Rada Żydowska w Warszawie (1939–1943). Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2014. ISBN 978-83-61850-44-1.
  • Dariusz Libionka: Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki. Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017. ISBN 978-83-62816-34-7.
  • Marcin Urynowicz: Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes Getta Warszawskiego. Wołowiec: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2009. ISBN 978-83-7629-050-8.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Marek_Lichtenbaum&oldid=72141451”